Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

113 
 
bilərdi. Bu səbəbdən bolşeviklər silahlı gəmilərlə Kür    çayı ilə irəliləyərək, xüsusi dəstə göndərməklə körpünü 
partlatmağı  planlaşdırdılar.
362
  Bunun  qarşısını  almaq  N.Ramazanova  tapşırıldı.  O,  Kür  çayı  sahili  ilə  hərəkət 
etməli, düşmən gəmiləri və quru qüvvələrinə rast gəldikdə onların hərəkətinin qarşısını almalı idi. İyunun 16-da 
Cavad  bölgəsində  mövqe  tutmuş  dəstədə  Azərbaycan  könüllülərindən  başqa,  bir  türk  piyada  bölüyü,  bir  türk 
pulemyot  taqımı  (hər  ikisi  10-cu  Qafqaz  piyada  alayından),  iki  rus  topu,  140  azərbaycan  süvarisi  var  idi.
363
 
Müsüslü  istiqamətində  həmin  gün  əhəmiyyətli  hadisələr  baş  vermədi,  yalnız  10-cu  alayın  30-cu  taboru  ətraf 
erməni kəndlərinin dəstələrini itki vermədən darmadağın etdi. 
İyunun 17-də Qırmızı Ordunun Müsüslü istiqamətində başladığı hücum MK və Azərbaycan könüllüləri 
tərəfindən  dayandırıldı.  Uğuru  davam  etdirmək  məqsədi  ilə  10-cu  türk  piyada  alayının  komandirı  Osman  bəy 
QİO-nun Ərkani Hərb rəisi Nazim bəyə Qaraməryəm istiqamətində gözlənilmədən hücuma keçməyi təklif etdi. 
Lakin  hücuma  keçmək  üçün  nə  kifayət  qədər  sursat  ehtiyatı  toplanmış,  nə  də  düşmənin  qüvvə  və  mövqeləri 
barəsində məlumat var idi. Üstəlik, Nazim bəy və Osman bəy nə Nuru paşaya, nə də Ə.Şıxlinskiyə öz planları 
barədə  məlumat  verməmişdilər.
364
  10-cu  piyada  alayı  piyada  halda  Qazaxa  gəlmiş,  dəmir  yolu  ilə  Göyçaya 
iyunun 15-də gətirilmiş, istirahət etmədən rus və erməni kəndlərinin dəstələrini tərksilah etməklə məşğul olmuş 
və  döyüşçülər  fiziki  baxımdan  çox  zəifləmişdilər.
365
  10-piyada  alay  bölüklərinin  böyük  ərazidə  səpələnməsi, 
hücumu  dəstəkləmək  üçün  alayın  ehtiyat  qüvvəsinin  olmaması  və  cinahları  qorumaq  üçün  heç  bir  tədbirin 
görülməməsi  hücumu  avantüra  səviyyəsinə  endirdi.  Üstəlik  Göyçay,  Ağdaş  və  Yevlax,  həmçinin  ətraf  yollar 
Azərbaycanın şərq bölgələrindən bolşevik-erməni qətllərindən canlarını qurtarmış qaçqınlarla (təxmini sayı 400 
minə çatırdı) dolu idi.
366 
Yolların boşaldılması, qaçqınlardan könüllü dəstələrin toplanması işi təzəcə başlamışdı. 
Nazim bəy Müsüslüdə, Osman bəy isə Qaraməryəm istiqamətində idi. İyunun 18-
də  səhər  tezdən  10-cu  alayın  29-cu  taboru  Müsüslü,  28-ci  və  30-cu  taborları 
Qaraməryəm  istiqamətində  artilleriya  hazırlığı  olmadan  hücuma  başladılar. 
Taborların  Qaraməryəmə  yürüşü  cəmi  iki  dağ  topu  ilə  müşayiət  olunurdu  ki,  bu 
topların  da  mərmi  ehtiyatı  az  idi.
367
  Azərbaycan  süvari  hissələri  hücuma  cəlb 
edilməmişdi.  Günorta  saat  12-yə  yaxın  buraxılmış  səhvlər  özünü  göstərdi. 
Türklərin  28-ci  taboru  Qırmızı  Ordunun  16-cı  və  17-ci  taborlarının  cəbhədən  və 
cinahlardan  açdığı  atəş  nəticəsində  böyük  itkilər  verdi.  Qızmar  günəş  altında  bir 
çatışmamazlıq da özünün biruzə verdi: türk hissələrində içməli su ehtiyatı yox idi.  
Qırmızı  Ordunun  18-ci  taborunun  döyüşə  qoşulması  28-ci  türk  taborunu  geri 
çəkilməyə  vadar etdi. Taborda yaranan çaşqınlıq panika səviyyəsinə çatırdı, lakin 
30-cu türk taborunun nəhayət ki, döyüş yerinə çatması və 28-ci taboru dəstəkləməsi 
vəziyəti sabitləşdirməyə imkan verdi.
368
 Baş verənlər barəsində xəbər tutan  Nazim  
bəy      günəşin    altında  29-cu      taboru    Müsüslüdən  Qaraməryəmə  göndərdi.  Tabor  bolşevik  hissələrinin  sol 
cinahına zərbə vurmaqla onları 20 verst sıxışdırdı və beləliklə 28-ci tabora olan təhlükə tam aradan qaldırıldı. 
Lakin bolşeviklərin bütün qüvvələrinin 29-cu tabora qarşı yönəldilməsi onun Veysəlli kəndi istiqamətində geri 
çəkilməsinə  səbəb  oldu.  Qırmızı  Ordunun  21-ci  taboru  türklərin  29-cu  taborunun  döyüşdən  çıxmasını  və 
Müsüslü  istiqamətinin  boşalmasını  düşünərək  hücuma  keçdi  və  Azərbaycan  milli  hissələri  ilə  üzləşdi 
Azərbaycan  döyüşçüləri  nəinki  öz  mövqelərindən  çəkilmədilər,  hətta  hücum  təşkil  edərək  düşmənin  iki 
bölüyünü  qaçmağa  vadar  etdilər  Həmin  bölüklərin  şəxsi  heyəti  bolşeviklər  tərəfindən  tribunala  verildi.
369
 
Qırmızı  Ordunun  7-ci  taborunun  bir  bölüyü  döyüşə  getməkdən  imtina  etdi  və  tərksilah  olunaraq  Bakıya 
göndərildi.
370
 
İyunun  18-i  axşam  müəyyən  olundu  ki,  QİO-nun  qoşunları  Qaraməryəm  döyüşünü  uduzublar.  Belə  ki, 
düşmən öz mövqelərini qoruyub saxlaya bilmiş, türk hissələri böyük itkilər vermişdi.
371
 Təkcə bir gün ərzində 
122 nəfər şəhid olmuş və itkin düşmüş, 121 nəfər yaralanmışdır (yaralıların az olması erməni vəhşiliyi ilə izah 
edilir:  döyüşdə  yaralanan  türk  əsgərlərini  ermənilər  əsir  götürməyərək  işkəncə  ilə,  süngü  və  qılınclarla 
doğrayaraq öldürürdülər).
372
  Bundan  başqa 13  türk  əsiri  də  işkəncə ilə  öldürülmüşdü:  döyüşlərdə iştirak  etmiş 
Sivaslı  Mehmet  oğlu  Turanın  söylədiklərindən  aydın  olur  ki,  türklər  rus  və  erməni  əsirlərinə  insanpərvər 
                                                           
362
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.212. 
363
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.89.
 
364
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.83.
 
365
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.86.  
366
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.87. 
367
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.195. 
368
Большевики  в борьбе  за победу, с.514;  Токаржевский  Е.А. Из истории иностранной  интервенции, с.111;  Yuceer  N. Birinci  Dünya  savaşında, 
s.84; Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.296-297.
 
369
Кадишев А. Б. Интервенция и гражданская война в Закавказье, с.114. 
370
Большевики в борьбе за победу, с.524. 
371
Дарабади П.Г. Военные проблемы, с.117. 
372
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.84.
 

---