Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
117 topları taqımını, həm-çinin İhsan bəyin rəhbərliyi ilə Ağdaş könüllülər dəstəsini Göyçaya göndərməyi tələb etdi. 397 Hissələr gəldikdə o, Göyçayın şimalında şəhərə girməyə cəhd edən erməni-bolşevik dəstəsi ilə döyüşə bilavasitə rəhbərlik etdi. Göyçay üçün təhlükənin yaranması xəbərini alan Nuru paşa QİO-nun Ərkani hərb rəisi Nazim bəyə könüllü azərbaycanlı hissələrini təşkil edərək Göyçayın müdafiəsinə göndərməsini tapşırdı. Gəncədən 300 azərbaycanlı süvari ilə Yevlaxa gələn Nazim bəy bura Nuxa könullülərini gətirmiş Yusif bəyə Qumlax-Padar istiqamətində hərəkət etmək əmrini verdi. Gəncədən gətirdiyi könüllüləri Ağdaşda toplanmış yeni könüllü dəstəsi ilə birləşdirən Nazim bəy süvariləri, sonra isə piyadaları faytonlarla Göyçaya yolladı. 398 Həqqi əfəndinin komandanlıq etdiyi könüllülər dəstəsi Ucardan Göyçaya gəldi. Göyçayın girəcəyində baş vermiş döyüşdə Əmirovun dəstəsi demək olar ki, tamamilə dağıdıldı, 2 top və 2 pulemyot qənimət kimi ələ keçirildi. Əmirovun uğur qazanacağına əmin olan sovet komandanlığı iyulun 1-də 6 zirehli avtomobilin müşayiəti ilə yeni dəstəni Göyçay istiqamətinə göndərdi, lakin dəstə 25-ci türk taboru və Azərbaycan könüllüləri tərəfindən Göyçayın 5-6 kilometrliyində dayandırıldı. 399 Korqanovun əsasən Moskvaya raportuna məlumat göndərən S.Şaumyan yazırdı ki, zirehli avtomobillər “bəzi hissələri çətin vəziyyətdən xilas etdi, habelə arxadakı hissələrin geri çəkilməsini asanlaşdırdı". 400 Hücuma keçən 10-cu və 13-cü alaylar düşməni Qaraməryəm kəndindən vurub çıxardılar, İncə, Ərəbmehdibəy, Padar kəndləri istiqamətində hücuma keçdilər. 401 13-cü alay bölgədəki erməni və rus kəndlərinin tərksilah edilməsinə başladı. 402 Göyçay döyüşlərində həlak olan azərbaycanlı və türk döyüşçülərinin əksəriyyətinin qəbrləri dövrümüzə qədər gəlib çatmamış (kəskin hərbi vəziyyət və olduqca isti havalar cəsədləri daşıyaraq bir yerə toplamağa imkan vermirdi, bir çoxları elə həlak olduqları yerdə dəfn edilmişdilər), bəzi cəsədlər Göyçay şəhidliyində dəfn olunublar. Şəhid Kadır Əfəndinin qəbri (Bığır kəndi yaxınlığındakı, təpədə) indi də əhali tərəfindən ziyarətgah kimi tanınır. Maraqlıdır ki, bura ziyarətə gələn hər bir şəxs özü ilə qabda su gətirib qəbrin üstünə tökür. Bu döyüşçülərin susuzluqdan əziyyət çəkmələri xalqın yaddaşında hələ də yaşayır. Bığır kəndindən şərqdə Türk dağı adlanan yerdə şəhid qəbri, həmçinin Mollaisqalı kəndi yaxınlığında Mustafa Çavuşun qəbri, İsmayıllının Hacı Hətəmli kəndində iki şəhid qəbri əhali tərəfindən sovetlər dövründə belə qorunmuşdur. 403 Göyçay ətrafındakı döyüşlər QİO-nun fəaliyyətində və təminatında böyük keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verdiyini göstərdi. Hərbi hissələr, düşmənin arxaya keçməsinə baxmayaraq, vahiməyə qapılmadan öz mövqelərini qoruyur, onların qarşısını almaq üçün döyüşə göndərilmiş azsaylı dəstələr axıra qədər vuruşaraq düşmənin hərəkətini yubadır, lazım gələndə azərbaycanlılar arasından kifayət qədər qüvvə toplanır və sürətlə döyüş mövqelərinə göndərilir, döyüş təcrübəsi və yetərincə silah-sursatı olmayan həmvətənlərimiz rəşadətlə düşmən üzərinə gedirdilər. Könüllülərin qəhrəmanlığı türk zabitlərinin raportlarında öz əksini tapmışdır. Beləliklə, Qaraməryəm və Göyçay ətrafında baş vermiş döyüşlər düşmənin böyük itki verərək Ağsuya tərəf sıxışdırılması ilə nəticələndi. Döyüş əməliyyatlarının gedişində təşəbbüs bütünlüklə QİO komandanlığına keçdi. Sovet tarixşünaslığında QİO-nun uğurları onların çoxsaylı olması ilə əsaslandırılsa da, əslində bolşevik-erməni qoşunları say və texnika sarıdan üstün olmuşdular. Döyüşün planlaşdırılması, təşkili və idarə edilməsində QİO komandanlığı biliklərini nümayiş etdirmiş, bilavasitə döyüşdə olan komandirlər müdafiə və hücumun düzgün əlaqələndirilməsi, atəş vasitələrindən səmərəli istifadə edilmə-sini, tabeçilikdə olan şəxsi heyətə şəxsi nümunələri ilə döyüş aparmağı nümayiş etdirmişdilər. Heç bir çağırış vərəqələri olmadan könüllü olaraq orduya yazılan, düşmənlə mübarizədə yekdillik nümayiş etdirən azərbaycanlılar üçün Müsüslü və Göyçay qələbələri özlərinə inamın qayıtması, mart-aprel qırğınlarından sonra itirilmiĢ milli qürurun bərpası demək idi. Ərzaq və su ilə qoşunları təmin edən əhali, döyüşçüləri və sursatı az qala cəbhə xəttinə çatdıran arabaçı və faytonçular, kiçik sursatla düşmənin topları, pulemyotları və zirehli qatarları üzərinə atılan zabit və əsgərlər, Azərbaycan torpağı uğrunda öz vətənləri uğrunda vuruşduqları kimi vuruşan türk döyüşçülərinin əksəriyyətinin adları naməlum qalsa da məhz onların əzmkarlığı sayəsində qələbə qazanılmışdı. 397 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.91. 398 Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyu uğrunda, s.304-305. 399 Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s. 306. 400 Большевики в борьбе за победу, с.536-537. 401 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.100. 402 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.87. 403 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.100-102. 118 119 7.5.Salyan döyüĢü (28 iyun-2 iyul 1918-ci il) Əməliyyatların başlanğıcından cəbhənin cənub-şərq istiqaməti for-malaşmışdı. Cavad bölgəsinə nəzarət etmək Azərbaycanın cənub rayonları ilə əlaqə, Muğanın taxıl ehtiyatlarını ələ keçirmək imkanı, Kür çayının gəmilər üçün yararlı hissəsinə nəzarət demək idi. Yuxarıda sadalananlar bölgənin coğrafi mövqeyi ilə izah olunurdu. Eyni zamanda hadisələrin gedişində hərbi-siyasi amillər də meydana çıxmışdı. Hələ XIX əsrin əvvəllərindən Azərbaycana köçürülən ruslar əsasən Kür çayı boyunca yerləşdirilirdi. XX əsrin əvvəllərində burada çoxsaylı əhali yaşayırdı. Bölgənin strateji mövqeyi və taxıl ehtiyatlarını nəzərə alaraq bolşeviklər burada təbliğat kampaniyaları aparmışdı. Lakin əsasən varlı kəndlilərdən (qolçomaqlardan) ibarət olan regionun əhalisi bolşeviklərin şüarlarına uymayaraq siyasi hadisələrdən kənarda qalmışdır. Bolşeviklər buranı nəzarət altına almaq üçün istər quru yolla, istərsə də dəniz vasitəsi ilə Lənkəran və Astaraya dəstələr göndərmiş, lakin müqavimətlə üzləşmişdilər: rus kəndliləri çoxlu sayda silah-sursat almış, çar zabitlərinin rəhbərliyi altında müdafiə dəstələri təşkil et-mişdilər. 5-6 minlik canlı qüvvə, pulemyotlar, toplar, hərbiləşdirilmiş qayıqlara malik olan Muğanın rusdilli əhalisi ciddi qüvvə idi. Çar ordusunun polkovniki İlyaşeviçin rəhbərliyi ilə Azərbaycanı "vahid, bölünməz Rusiya"nın tərkibində görmək istəyənlər milli azərbaycan qüvvələrinə müxalif mövqe tutmağa başladılar. Siyasi dünyagörüşləri onlara hələ ki bolşeviklərlə bərabər çıxış etməyə imkan vermir və neytrallıq saxlamağı tələb edirdi, lakin siyasi vəziyyətin azacıq dəyişməsi onların hadisələrə müdaxilə edəcəyi ehtimalını artırırdı. 404 Əgər QİO Cavad bölgəsinə nəzarəti ələ keçirə bilsəydi, Muğan qüvvələrini bolşevik-erməni qüvvələrindən birdəfəlik ayıra bilərdi. İyunun ortalarında Bakıda aclıq artıq özünü göstərirdi. Həştərxan və Lənkərandan bolşeviklərin göndərdikləri ərzaq Qırmızı Ordunu təmin etməyə çatsa da əhali üçün kifayət etmirdi. Muğanın taxıl ehtiyatlarını ələ keçirmək qərarı verildi. Eyni zamanda Kürə nəzarət etmək üçün Bankə qəsəbəsindən çaya hərbiləşdirilmiş gəmilər yeritmək və Yevlax körpüsünədək irəliləmək planı hazırlandı. 2 hərbi və 4 nəqliyyat gəmisı ilə Bakıdan çıxan Qırmızı Ordunun hərbi dəstəsi iyunun 26-da Bankə qəsəbəsindən keçib Kür çayı ilə qalxmağa başladı. N.Yüceer qeyd edir ki, dəstədə 2 mindən çox piyada (onlardan 200-ü rus, 300-ü iranlı, qalanları isə erməni idi) menşeviklər tərəfindən idarə olunurdu. 405 Dəstə 6 top və 12 pulemyotla silahlanmış, bundan başqa hərbi gəmilərin hər birində 2 top və 2 pulemyot var idi. Sahilə çıxan dəstə Uzunbabalı, Qaralı, Beşlər kəndlərinə hücum etdi. Salyanda da ermənilər vəhşiliklər törədir, Azərbaycan əhalisinə divan tuturdular. 406 Dəstə Qarabucaq kəndinə çataraq burada gecələdi, sonra dəstənin bir hissəsi çayı keçdi. 407 Buradan başlayaraq Kürün hər iki sahili boyunca irəliləyən dəstə gəmilərin müşayiəti ilə hərəkətini davam etdirirdi. Surra kəndinə 2 verst qalmış dəstə Suqovuşanı nəzarətdə saxlayan minbaşı N.Ramazanovun dəstəsinin postları tərəfindən atəşə tutuldu. Keçmiş çar ordusunun mayoru Nazim Rama- zanov minbaşı rütbəsi ilə QİO-ya qəbul edilərək könüllü dəstələrin başında Qaraməryəm döyüşündə iştirak etmiş, daha sonra Azərbaycan könüllüləri, 1 türk piyada bölüyü, 1 türk pulemyot taqımı (hər ikisi 10-cu Qafqaz piyada alayından), 2 rus topu və 140 azərbaycanlı süvaridən ibarət dəstə ilə Cavada göndərilmişdi. Müdafiə üçün əlverişli mövqelər seçmiş azərbaycanlı döyüşçülər 2 saat ərzində Qırmızı Ordunun irəliləməsinin qarşısını aldılar. Yerli əhalidən ibarət könüllü dəstə N.Ramazanova qoşulmuşdu, lakin о qüvvələrinin əsl sayını düşməndən məharətlə gizlədərək, 60-70 nəfərlik dəstələrlə atəş açır və mövqelərini tez-tez dəyişirdi. İyunun 27-də düşmən Surra kəndinə çatmağa müvəffəq olmadı. 408 Vəziyyət barəsində Göyçaya xəbər verən N.Ramazanov əlavə qüvvələr göndərilməsini istəmişdi. İyunun 28-də səhər saat 4-də Bakı Sovetinin piyada qoşunu və gəmiləri azərbaycanlı dəstələrə həm qurudan, həm də gəmilərdən atəş açdılar. Atışma nəticəsinə düşmən itki verirdi, hətta top atəşi nəticəsində 404 Hadisələrin təsvirini qabaqlayaraq qeyd edək ki, bolşeviklər polkovnik Biçeraxovu xidmətə götürəndə Muğan qüvvələri Biçeraxovu dəstəkləyəcəklərini bildirmiş, ingilislərin Azərbaycana gəlişi reallaşanda general Denstervillə əlaqə saxlayıb onun tərəfində çıxış edəcəklərinə söz vermişdilər. Lakin Kür çayı boyunca müvqe tutan Azərbaycan-türk qüvvələri və Bakının tezliklə azad edilməsi onların planlarını pozdu. 1919-cu ildə Azərbaycana qarşı açıq itaətsizlik qiyam həddinə çatanda Azərbaycan Ordusu Muğanın qanunsuz silahlı birləşmələrinə son qoydu. 405 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.88. 406 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.104. 407 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.88; Большевики в борьбе за победу,с.534. 408 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.212. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|