Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

110 
 
7.2. Qafqaz Ġslam Ordusunun üzləĢdiyi ilk rəqiblər və 
bu döyüĢlərin nəticələri 
 
Qırmızı Ordunun hissələri həm Şamaxı yolu ilə, həm də dəmir yolu xətti boyunca irəliləyirdilər. Hərəkət 
boyu bolşevik-erməni hissələri müsəlman kəndlərini məhv edir, əhalini qırır, erməni əhalisini silahlandırırdılar. 
Azərbaycan  hökumətinin  QİO-nun  komandanlığından  əsas  tələbi  bu 
qırğınların qarşısını almaq idi. Ona görə də bütün hissələrin  toplanmasını  
gözləmədən,  mövcud  hissələrlə  düşmən üzərinə getmək, onu Gəncədən 
mümkün  qədər  uzaqda  qarşılamaq  qərarı  qəbul  edildi.  Lakin  I  Dünya 
müharibəsi  zamanı  Diyarbəkr  və  Anadoluda,  1918-ci  ilin  yayında 
Azərbaycanda 
baş  verən  hadisələr  sübut  edirdi  ki,  erməni 
təcavüzkarlığının  bir  xüsusiyyəti  var:  hər  zaman  dinc  əhali  kimi  qəbul 
edilən  ermənilər  birdən-birə  silahlanıb  ətraf  türk-müsəlman  kəndlərinin 
əhalisinə  divan  tuturlar.  Gəncədə  erməni  qəsəbəsinin  əhalisi  inqilab 
dövründə  silah yığmış və hətta 600 nəfərdən ibarət tam təşkil olunmuş,  tüfənglər və pulemyotlarla silahlanmış 
tabora malik idi.
337
 Taborun Gəncəçay üzərindəki körpüyə nəzarətçilər qoyması, şəhərin erməni hissəsinə keçən 
azərbaycanlılara  atəş  açması  Gəncə  ermənilərinin  xislətindən  xəbər 
verirdi.  Gözləmək  olardı  ki,  türk  və  Azərbaycan  hərbi  hissələri  Qırmızı 
Orduya qarşı hərəkət edən zaman erməni taboru müsəlman məhəllələrinə 
hücum  edəcək,  sonra  isə  Qırmızı  Ordu  ilə  vuruşan  QİO-nun  arxasında 
təxribatlar  törədəcək.  Bu  səbəbdən  şərqə  doğru  hərəkət  etməzdən  əvvəl 
erməni  taboru  tərksilah  edilməli  idi.  Tərksilahı  Gəncə  müfrəzəsi  həyata 
keçirməli  idi.  Digər  problem  Yelenendorf  almanlarının
338
  təşkil  etdikləri 
taborun  mövcudluğu  ilə  bağlı  idi.  Tabor  dörd  piyada  və  bir  pulemyot 
bölüyündən ibarət olmuşdu. Ona Rusiya ordusunda xidmət keçmiş zabitlər 
rəhbərlik edirdilər.
339
 Taborun odlu silahlara, о cümlədən 4 pulemyota malik olması sonralar problem təşkil edə 
bilərdi.  Dəstənin  komandanlığı  birinci  növbədə  bu  problemin  həllinə  nail  oldu. Qəsəbənin  rəhbərliyi  ilə  əlaqə 
saxlanılmış, onlara ya əməkdaşlıq, ya da tərksilah təklifi verilmişdi. Türkiyənin Almaniya ilə müttəfiq olaraq, 
bolşevik  hakimiyyətinə  qarşı  mübarizə  aparmasını  bilən  alman  icmasının  rəhbərləri  türk  qoşunları  ilə  birgə 
əməliyyatlarda iştirak etməyə razılıq verdilər.
340
 
Alman taboruna türk zabiti komandir təyin edilmişdi. Tabor Zurnabad-Hacıkənd xəttində yerləşdirildi və 
bununla Gəncə ermənilərinin ətraf erməni kəndləri ilə əlaqəsi kəsildi. Dəstənin hissələri iyunun 10-da gecə saat 
23.30-da şəhərdən çıxmış, Yelenendorf istiqamətində hərəkət etmiş, ermənilərin nəzarət  etdikləri  körpülərdən 
aralı çayı keçdikdən sonra sürətlə Gəncəyə doğru irəliləmiş və iyunun 11-nə səhər 
tezdən şəhərin erməni məhəlləsini mühasirəyə almışdı. Süvari alayın döyüşçüləri 
4  erməni  müşahidəçisi  və  keşikçini  əsir  götürdülər.  Dəs-tə  məhəllələrə  qəfil 
hücum  edə  bilərdi, lakin  komandanlıq  itkilərin  qarşısını  almaq  üçün  ermənilərlə 
silahı yerə qoymaq barədə danışıqlar aparmağa üstünlük verdi. Danışıqlar üçün 2 
zabit göndərildi (türk zabiti Səbahəttin Əfəndi və azərbaycanlı zabit Səməd bəy), 
lakin  ermənilər  parlamentyorlara  atəş  açdılar.
341
  Bundan  sonra  erməni  taboru 
hücuma keçərək, mühasirəni yarmağa çalışdı. Lakin bu onlara nəsib olmadı, hər 
iki  tərəf  itkilər  verdi.  Türk  qoşunundan  13  nəfər  həlak  olmuş,  7  nəfər 
yaralanmışdı.  Türklərdə  bu  qədər  itkinin  olması  əsgərlərin  evlərin  arasındakı 
ağaclıq  və  bağlara  səpələnməsi  və  qəfildən  orda  gizlənmiş  ermənilər  tərəfindən 
atəşə  tutulması  ilə  bağlı  idi.  Ermənilərin  əlinə  keçmiş  bir  neçə  türk  əsgərinin 
cəsədi doğranaraq tanınmaz hala salınmışdı.
342
 
Dəstə komandanlığı bir Yelenendorf almanını erməni hissəsinə göndərərək 
tərksilah  olunmayacaqları  təqdirdə  top  atəşinə  tutulаcaqlarını  bildirdi. 
Ermənilərdən  bir  keşiş,  bir  zabit  və  bir  komissar  ağ  bayraqla  dəstə  komandiri  Cəmil  Cahid  bəyin  yanına 
gəldilər,  tərksilah  olunmağa  razılıq  əldə  edildi.  Lakin  ermənilər  silahları  təhvil  vermədilər  və  dəstə 
komandanlığı  ultimatumu  yenidən  təkrarlamalı  oldu.  Ehtimal  ki,  ermənilər  ətraf  kəndlərdə  gizlənmiş  erməni 
                                                           
337
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.183. 
338
Hələ XIX əsrin əvvəllərində Rusiya hökuməti Azərbaycan ərazisinə Almaniyanın Vyurtemberq vilayətindən kəndli əhalini köçürmüş, onların bir çoxu 
Azərbaycanı özlərinə ikinci vətən sayaraq burada yaşayırdılar.
 
339
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.80. 
 
340
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.82. 
341
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.81. 
 
342
 Yenə orada, s.81. 

---

111 
 
dəstələrinin köməyini gözləyir, sonra isə Qırmızı Ordunun onlara yetişəcəyinə əmin idilər. İyunun 12-də səhər 
ermənilər  silahlarını  təhvil  vermədikləri  üçün  şəhərin  erməni  məhəlləsinə  bir  neçə  top  mərmisi  atıldı.  Тор 
atəşinin davam edəcəyindən qorxan ermənilər tərksilaha razı olduqlarını bildirdilər. Lakin könüllü olaraq cəmi 
150  silah  təhvil  verildiyindən  türk  döyüşçüləri erməni  məhəllərində  axtarışlara  başladılar,  iyunun  13  və  14-də 
erməni məhəlləsi mühasirədə saxlanılaraq silah toplanması davam etdirildi.
343
 
Yelenendorfun  alman  taboru  ilə  davranışı  göstərdi  ki,  türk  hərbi 
hissələrinin komandanlığı qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün danışıqlar 
aparmaq və ortaq məxrəcə gəlmək fikrindədir və bunu uğurla həyata keçirir. 
Gəncə erməni taboru ilə baş verən hadisələr isə sübut etdi ki, hər rəqib bunu 
başa  düşmür.  Erməni  taborunun  komandanlığı  türk  komandanlığının 
danışıqlar  təklifini  zəiflik  kimi  qəbul  etmiş,  tərk-silah  tələblərinə  məhəl 
qoymamış,  köməyin  gələcəyinə  arxayın  olaraq  silahsız  parlamentyorlara 
atəş açmış,
344
 top atəşi təhlükəsi yaranan kimi iradələrini itirərək tərksilaha razılıq vermiş, lakin öz xislətlərinə 
uyğun olaraq silahları gizlətməyə çalışmışdılar. 
 
 
7.3. Qaraməryəm döyüĢü (1918-ci il 18 iyun) 
 
İyunun 11-də Gəncə müfrəzəsi erməni taborunun tərksilahı ilə məşğul olanda türk ordusunun 5-ci Qafqaz 
piyada  firqəsinin  1-ci  kalon  Qazaxa  çatdı  və  dəmir  yolu  ilə  Gəncəyə  daşınmağa  başladı.  Həmin  gün  Qırmızı 
Ordunun  10  mindən  artıq  qüvvəsi  güclü  hücuma  keçərək  polkovnik  L.Maqalovun  2  mindən  az  olan  dəstəsini 
geriyə  sıxışdırırdı.
345
  Maqalovun  döyüşçülərinin,  ilk  növbədə  Tatar  süvari  alayının  döyüşçülərinin  təcrübəsi, 
onlara qoşulmuş könüllülərin  əzmkarlığı dəstənin mühasirəyə düşməsinin qarşısını aldı. Tədricən geri çəkilən 
Maqalovun  qərargahı  Ucarda  təşkil  edildi.  Müdafiə  mövqeləri  hazırlanana  qədər 
irəliyə  polkovnik  Qlebovun  rəhbərliyi  ilə  bir  dəstə  göndərildi.  Sığırlı  dəmir  yolu 
stansiyasını qorumağa çalışan dəstə düşmənin üstün qüvvələrinə iyunun 11-də bütün 
gün  ərzində  müqavimət  göstərmiş,  lakin  saat  21-ə  yaxın  geri  çəkilməyə  məcbur 
olmuşdu.  Qələbəyə  böyük  əhəmiyyət  verən  S.Şaumyan  V.Leninə  teleqram 
göndərmişdi.
346
  Bolşevik-erməni  hissələri  Ağsu  istiqamətində  azərbaycanlıların  
könüllü dəstələrini  geri ataraq Göyçay istiqamətində irəliləyirdi.
347
 Ucar stansiyasına 
gəlmiş  H.Səlimov  əldə  etdiyi  kəşfiyyat  məlumatlarına  əsasən,  QİO-nun  Ərkani-hərb 
rəisi Nazim bəyə və MK-nın komandanına göndərdiyi raportlarda düşmənin 3 piyada 
taboru,  bir  qaubitsa  və  bir  mortir  batareyası,  dəmir  yol  bölüyü,  süvari  bölməsi  ilə   
hücum   etdiyini,   daim   bu   qüvvələrin   artmasını   bildirmiş, Maqalovun onların 
qarşısını ala bilməyəcəyini proqnozlaşdırmışdı. 
348
Sovet tarixşünaslığında göstərilir ki, 
iyun-iyul  aylarında  tərəflər  arasında  döyüşlər  üç  istiqamətdə  aparılırdı:  şimal-şərq 
Şamaxı-Göyçay istiqaməti, mərkəzi dəmir yolu boyunca Hacıqabul-Kürdəmir-Ucar istiqaməti, cənub-şərq Kür 
çayı sahili.
349
 
İyunun 12-də əlavə qüvvələri də döyüşə yönəldən bolşevik-erməni komandanlığı L.Maqalovun dəstəsini 
geri atdı və Kürdəmir d/yolu stansiyasını ələ keçirdi.
350
 Hücum edən korpusun qərargahı, 2-ci briqadanın  əsas 
hissələri,  təminat  bazaları  dərhal  Kürdəmirə  köçürüldü.  Q.Korqanov  sağ  və  sol    cinahlardan  bataqlıqlarla 
qorunan  (Qafqaz  Hərbi  Dairəsinin  1903-cü  il  hərbi-topoqrafik  xəritəsində  bu  bataqlıqlar  aydın  görünür)  və 
yalnız  mərkəzdən  çox  dar  sahədə  hücuma  məruz  qala  bilən  Kürdəmiri  gələcək  əməliyyatların  əsas  bazasına 
çevirirdi.  4-cü  briqada  şimaldan  irəliləyərək  İsmayıllı  kəndlərini  dağıdır,  insanları  qırır,  Dağıstandan  gələ 
biləcək köməyin qarşısını almağa çalışırdı.
351
 
Maqalovun itkilər verən dəstəsində 900 yaxın döyüşçü qalmış və artıq Yevlaxa real təhlükə yaranmışdı. 
Buna baxmayaraq, Nuru paşa tabeçiliyində olan yeganə real qüvvə-10-cu Qafqaz piyada alayını
352 
dəmir  yolu 
                                                           
343
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.287. 
344
XIII  əsr  sərkərdəsi  Çingiz  xanın  dövründən  başlayaraq  Monqol  dövlətinin  hərb  qanunlarından  biri  parlamentyorlara  atəş  açan  yaşayış  məntəqəsinin 
dağıdılmasını,  əhalisinin  məhv  edilməsini  tələb  edirdi;  insanpərvər  türklər  bu  qanunu  heç  vaxt  icra  etmir,  yalnız  günahkarların  cəzalandırılması  ilə 
kifayətlənirdilər, halbuki ermənilərin bütün tarixləri, о cümlədən XX əsrdə Azərbaycan ərazilərində törətdikləri vəhşiliklər onlara qarşı məhz Çingiz xanın 
adı çəkilən qanunun tətbiq edilməsinin ədalətli addım olmasını labüd edir. 
345
Кязымзаде Ф. Борьба за Закавказье, с.68. 
346
Большевики в борьбе за победу, с.507. 
347
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.83.
 
348
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.191. 
349
Гражданская война. Энциклопедия, с. 145. 
350
 Большевики в борьбе за победу, с.507 
351
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.85. 
352
9-cu piyada alay Gəncədə ermənilərin tərksilahını bitirməmiş, digər hissələrsə hələ Ağstafada qatarlara minərək Gəncəyə təzəcə daşınmağa hazırlaşırdı.
 

---