51
Aksentologik (urg
‘
uni to
‘
g
‘
ri qo
‘
llash) me’yor
. O‘zbek
tilidagi
urg‘u asosan so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi, ammo ayrim o‘zlashgan
so‘zlarda urg‘u so‘zning oldingi bo‘g‘inlarida bo‘lishi ham mumkin:
hamma, jami, hamisha, afsuski
kabi. Bunday holatlardan xabardor
bo‘lish adabiy talaffuz me’yorlariga amal qilish imkonini beradi.
Grammatik me’yorlar morfologik va sintaktik me’yor
lardan
tarkib topadi. So‘zlarning morfologik shakli va ularning nutqda
qo‘llanishini tartibga soluvchi qoidalar morfologik me’yorlar,
so‘zlarning birikish yo‘llari, so‘z birikmasi va gap tuzilishi bilan bog‘liq
qoidalar esa sintaktik me’yorlar deb yuritiladi. Taassufki,
adabiy
morfologik me’yorlarning nutqda buzilishi tez-tez uchrab turadi. Bu
me’yorlarning buzilishidagi eng keng tarqalgan holatlardan biri
qaratqich va tushum kelishiklarini qorishtirishdir. Aslida bu kelishiklarni
qo‘llash bilan bog‘liq qoida kuchli me’yor bo‘lishi kerak edi,
chunki
tilimiz tabiatiga ko‘ra qaratqich kelishigi keng ma’noda ot turkumidagi
so‘zlarni bir-biri bilan bog‘lashga (
daraxtning bargi, O‘zbekistonning
poytaxti
kabi), tushum kelishigi esa keng ma’noda ot bilan fe’lni
bog‘lashga (
kitobni o‘qimoq, Vatanni sevmoq
kabi) xizmat qiladi.
Ammo bu me’yor shevalar va og‘zaki nutq ta’sirida kuchsizlangan.
Aytish
mumkinki, hozirgi kunda o‘zbek tilining yetakchi shevalarida
qaratqich kelishigi tushum kelishigi bilan aynan bir xil shaklda
qo‘llanadi (
daraxtni bargi, kitobni o‘qimoq
kabi).
O‘zbek tilining o‘ziga xos
Dostları ilə paylaş: