Азярбайъан милли елмляр академийасы игтисадиййат институту
Yüklə 2,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 nöqsan və çatışmazlıqlarla bağlıdır. Marksın və onun tərəfdar- larının əlavə dəyər və izafi məhsul, onun nəticələrinin aidiyyəti, bazar iqtisadiyyatının, sənayenin və istehsalın inkişafının işçi qüvvəsinin istismarını gücləndirməsi, bazar münasibətlərində izafi məhsulun və dəyərin kapitalistlər tərəfindən mənimsə- nilməsi, iqtisadi inkişafda və cəmiyyətdə bununla bağlı antaqo- nist ziddiyyətlərin artması və digər bu yönümlü yanaşmaları bu problemləri yeni qurulan sosialist sistemlərində həll etmədi, əksinə, bu sistemin bazar qanunauyğunluqlarından uzaqlaşması onun tənəzzülünü labüdləşdirdi. İqtisadi nəzəriyyədə marjinalizm yanaşması iqtisadi və is- tehsal münasibətlərinin inkişafına öz təsirini göstərmişdir. Mar- jinalistlər istehsal amillərinə - torpaq, əmək, kapital və sahib- karlıq fəaliyyətini aid edir, sahibkarlıq fəaliyyətinə müstəqil amil kimi baxmaqla, xüsusi mülkiyyətin üstünlüyünü vurğulayır və mənsub olduqları sinfin mənafeyini müdafiə edirlər. Sey əm- təələrin dəyərinin müəyyən olunmasında onun faydalılığını, daha doğrusu, istehlak dəyərini əsas götürməyi təklif edirdisə, Karl Menqer bu yanaşmada əmtəələrin qeyri-adiliyi və ya artıq- lığı anlayışı ilə müəyyənliyini irəli sürürdü. Fridrix Fon Vizer Bem-Baverkdən sonra Menqerin ən layiqli və məşhur davamçısı olmuşdur. O, özünün ilk əsəri olan “İqtisadi dəyərin yaranması və onun əsas qanunları”nı (Uber der Uhrsprung una die Hauptgesetze des wiktschaftlichen Wertes, 1884) yazmışdır. Əsərdə digər mühüm məsələlərlə yanaşı, həmçinin, faydalılığın istehsal amilləri əsaslı şəkildə tədqiq olunmuş və burada qeyd olunur ki, məhsullar istehsalçıların tələbini ödəməsə də, onlar tərəfindən alınmasa da, bu məhsulların istehsal öhdəliyi müəssi- sənin üzərinə düşür və məhz müəssisə mövcud problemin həllin- də, istehlakçı tələbinin ödənilməsində daim yeni imkan və vasi- tələrdən istifadə etməlidir (8, s.123). Vizer yazdığı “Təbii dəyərlilik” (Natural Value, 1889) əsə- rində dəyər anlayışını müxtəlif aspektlərdən tədqiq etmiş və gös- tərmişdir ki, dəyərin sonradan qiymət şəklində ifadəsi mühüm 18 iqtisadi kateqoriya olub, hər hansı bir cəmiyyətdə, dövlətdə, onun iqtisadi-tənzimləmə institutlarında, mülkiyyət növündən asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən təsərrüfat və istehsal subyekt- lərində əsas funksional-əlaqələndirici rolunu oynayır (9,s.73). Əsərin əsas bölmələrində mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyatda dəyərin formalaşmasının və praktiki olaraq fəaliyyət göstərmə- sinin mümkün nəticələri əks olunmuşdur. Burada məsələnin belə qoyuluşu Lüdviq fon Mizesin (1881-1973) sosializmdə rasional iqtisadi hesablamaların, dəyərin istifadəsinin tam qeyri-mümkün olması haqqında irəli sürdüyü fikirlərin məqsədəuyğun olmama- sını sübut etməklə bağlı idi. Vizer bazar iqtisadiyyatında forma- laşan ideal bazar rəqabətindəki dəyər determinatları ilə sosial iq- tisadiyyat şəraitindəki qeyri-təkmil rəqabət mühitində fəaliyyət göstərən müəssisə və təsərrüfatların, əmək kollektivlərinin inki- şafını mütəmadi müqayisə və təhlil edərək qiymətləndirmişdir. O, müasir dövrdə məsrəflərin təhlili və onların nəticələrinin qiy- mətləndirilməsi əsasında sosial iqtisadiyyatın tənzimlənməsi üz- rə dövlətin fəaliyyət proqramını hazırlamışdır. Vizer hesab edirdi ki, Avstriya nəzəri məktəbində əsas götürülən faydalılıq və hakimiyyətin sosial nəzəriyyələrindən birgə istifadə etməklə, səmərəli iqtisadi siyasət proqramı işləyib hazırlamaq müm- kündür. Belə proqramın mövcudluğunun dövlətə Marşall və Piqunun “iqtisadi rifah” nəzəriyyəsində nəzərdə tutduğundan çox fayda verəcəyi mümkün sayılırdı. Uilyam Stenli Cevons “son faydalılıq nəzəriyyəsi”nin ilk müəyyənedicilərindən biri sayılsa da, bəzən onun bu nəzəriyyəni ilk olaraq deyil, təkrar müəyyən etdiyini qeyd edirlər. Cevon- sun faydalılığın son həddi nəzəriyyəsini müəyyən etməsini də- qiqliklə əks etdirən əsəri “Siyasi iqtisad nəzəriyyəsi”nin (The Theory of Poliitical Economy, 1871) formalaşmasında təyinatı üzrə istifadə olunmuşdur. Onun mikro iqtisadiyyat sferasının müəyyən hissəsini əhatə etməsinə baxmayaraq (müəssisələrin istehsal və bazarda hərəkət nəzəriyyəsini deyil, istehlakçıların davranış nəzəriyyəsini əhatə etməsi), bu əsəri ilə eyni vaxtda 19 nəşr olunan Menqerin və Valrasın konsepsiyası birlikdə iqtisadi nəzəriyyə tarixinə yeni fikir gətirməklə, bu nəzəriyyədə yeni dönüş dövrü açılıb, sonradan “marjinalist inqilabı” adlanan elmi yanaşmanın əsasını qoymuşdur. Cevonsun bu əsərində əhəmiyyətli məqamlardan biri də əməyin son ağırlıq həddi ilə onun istehsal etdiyi məhsulun son faydalılıq həddi arasındakı balansın tədqiq olunmasıdır (10, s. 152-153), lakin burada kapitala olan tələb müəyyən qədər səthi nəzərdən keçirilsə də, müəssisələrin fəaliyyətinin istehsal amil- ləri ilə əlaqələndirilməsi məsələsi nəzərə alınmamışdır. İqtisad- çının qiyməti müəyyən edən məşhur cədvəli aydın göstərir ki, o, qiyməti, tələbi və təklifi eyni vaxtda dərk edib, əlaqələndirmək- də çətinlik çəkmişdir. İqtisadçı alim Albert Aftalion apardığı bir neçə illik tədqi- qatlardan sonra, “işgüzar tsikl” nəzəriyyəsini yaratmağa cəhd et- mişdir. O, bir sıra sələflərindən fərqli olaraq, bu istiqamətdə da- ha geniş araşdırmalar aparmağa nail olmuşdur. Sismondinin iqti- sadi ideyalarının əsasında yazdığı əsərlərindən sonra, Aftalion 1908-ci ildə “Ümumi ifrat istehsal” mövzusunda məqalələr yaz- mış, sonra isə “İfrat istehsalın dövri böhranları” adlanan iki cildlik iri həcmli əsərini nəşr etdirmişdir. Bu əsərin əsas təməlini Bem-Baverkin “kapitalist istehsalının dolayı xarakteri” nəzə- riyyəsinə əsaslanan istehsal tələbinin akseleratoru prinsipi təşkil edir. Müvafiq nəzəriyyəyə əsasən istehlak mallarına olan tələ- batın dəyişməsi fikri investisiya mallarına tələbatın dəyişmə- sinin sürətlənməsinə səbəb olur. İqtisadiyyatda tez-tez üzləşilən ciddi bir fikir kimi tənəzzüldən sonra qiymətlərin aşağı düşmə- sinin nəyə görə dərhal iqtisadiyyatın sağlamlaşmasına deyil, iq- tisadi aktivliyin spiralvari azalmasına gətirib çıxarması problemi bir çox iqtisadçıların tədqiqat obyekti olmuşdur. Bir sıra iqti- sadçıların əsərlərində istehsalın “dolayı” təbiəti ilə bağlı olaraq, bu fikir belə izah edilir: sahibkarlar istehsal amillərini əldə et- mək üçün daha yüksək qiymətlər üzrə müqavilələr bağlayır və nəticədə, investisiyaların azalmasına gətirib çıxaran itkilərlə üz- Yüklə 2,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|