Азярбайъан милли елмляр академийасы игтисадиййат институту
Yüklə 2,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
20 ləşirlər. Akselerator prinsipi fikrinə Aftalionu yalnız Bem- Baverkin kapital nəzəriyyəsi deyil, eləcə də onun daim müraciət etdiyi Vizerin təhkimetmə nəzəriyyəsi gətirmişdir ki, bu nəzə- riyyəyə əsasən, istehlak mallarının qiyməti ilə investisiya malla- rının qiyməti arasında qarşılıqlı əlaqəli bağlılıq mövcud olur və ya istehlak mallarının qiyməti öz ifadəsini investisiya mallarının qiymətində tapır. Aftalion bu istiqamətdə yalnız onu əlavə et- mişdir ki, istehlak mallarının qiymətlərində baş verən dəyişiklik istehsal proseslərinin uzunmüddətli davamlı fəaliyyəti ilə əla- qədar olub, əmtəələrin qiymətlərinin artırılmasına təsir göstərir (10.s.198). Beləliklə, ümumi iqtisadi-nəzəri yanaşmada, Aftali- onun nəzəriyyəsi “Avstriya məktəbinin” köklərinə bağlı olsa da, o, bir çox iqtisadçıların tədqiqatlarına da müraciət etmişdir. La- kin, bu onun son əsəri olan “İşgüzar tsikl və Avstriya nəzəriy- yəsi” Avstriya məktəbinin əsas nəzəri yanaşmalarından bir qədər fərqliliyi ilə seçilir. Həmin məktəbin nümayəndələrinin əsas ya- naşmalarına görə, iqtisadi tənəzzülün başlıca səbəbi bankların istifadə etmək imkanları olmayan artıq maliyyə-kredit resursla- rıdır ki, bu amil də faiz dərəcəsi vasitəsi ilə iqtisadiyyata təsir göstərərək, istehsal dövrünün həddən artıq uzanmasına gətirib çıxarır. Leon Valrasın nəzəri yanaşması iqtisadi inkişafın yüksəl- məsi və istehsal münasibətlərinin təkmilləşməsi baxımından öz fərqliliyi ilə səciyyələnir. Onun müəyyən etdiyi ümumi taraz- lığın ardıcıl təhlili fikri mərhələ-mərhələ abstraksiyanın ardıcıl azalması prosesinə əsaslanmaqla, iki əmtəənin qarşılıqlı barter mübadiləsindən başlayaraq, əmtəələrin mövcud ehtiyatları za- manı onların çoxsaylı mübadiləsi ilə kapitalın yığımı və forma- laşması, nəhayət, pul və kredit resurslarından istifadə ilə başa çatan geniş bir sistemi formalşdırır (11, s. 97-98). Valras özünün iki əmtəənin barterinin təhlilində, Cevonsonun tətbiq etdiyi is- tehlakçıların gəlirlərinin bölüşdürülməsi düsturundan istifadə et- mişdir. Bu düsturda nəzərdə tutulur ki, tarazlıq vəziyyətində olan iki əmtəənin hər birinin hədd dəyərliliyinin nisbəti, hər bir 21 tərəf üçün onların qiymətlərinin nisbətinə bərabər olmalıdır. La- kin Cevonsdan fərqli olaraq, o, bu nəzəri yanaşmanı təkmilləş- dirərək, əmtəələrə olan tələbin azalma funksiyasının geniş və əsaslı təsviri üçün istifadə etmişdir. Onun tərəfindən, əmtəələrin çoxsaylı mübadiləsinin hər bir mərhələsinin proseduru təkmil- ləşdirilmiş, bu da rəqabət, istehsal amillərinin çevik mobilliyi və qiymət dəyişkənliyinin düzgün müəyyənləşdirilməsi nəticəsində, tələb və təklif üzrə abstrakt düsturların, tənliklərin formalaşma- sına səbəb olmuşdur. Burada əsas məqsəd, ümumi tarazlıq sis- temi üzrə qərarların mövcudluğunun təmin olunması üçün taraz- lığa təsir edən amillərin və məlum olmayan amillərin hesablan- masını müəyyən etmək olmuşdur. Əgər, bu amillərin sayı bərabər olarsa, o, göstərirdi ki, ümumi tarazlıq vəziyyətinin ən azı təmin olunma imkanları mövcud olur. Müvafiq tarazlığın müəyyən edilməsinin təsvirinin ardınca, rəqabət mexanizminin reallıqda belə tarazlığı necə təmin edə bilməsinin, istehsal fəa- liyyətinin və əmək məhsuldarlığının şərhi verilmişdir. Lakin, Valras ümumi tarazlığın təmin olunmasına mübadilə nəzəriyyəsi ilə istehsal nəzəriyyəsində fərqli yanaşmalar irəli sürmüşdür. Müasir dövrdə belə hesab etmək olar ki, rəqabət, həm əmtəələrə, həm də istehsal prosesinə təsir göstərməklə çox vaxt bazarlarda ümumi tarazlığın təmin olunmasına gətirib çıxarır. Onun “İqti- sadi nəzəriyyənin xalis elementləri” əsərində istehsal nəzəriy- yəsi belə bir mülahizəyə əsaslanır ki, amillərin əvəzlənməsi istisna olunmaqla, məhsul istehsalı daimi texniki əmsallarla bağlıdır. Valras bu əsərin sonrakı nəşrində demək olar ki, itali- yalı tələbəsi Baronenin köməyi ilə məhsuldarlıq həddinə əsas- lanan tamamlanmış bölgü nəzəriyyəsi formasında müvafiq əm- salların müəyyən edilməsinin təhlilini vermişdir. Alferd Veber iqtisadi nəzəriyyədə “İstehsalın təşkili nə- zəriyyəsi” (Theory of the location of Industries, 1909) əsəri ilə tanınmışdır. Lakin bu əsərin əhəmiyyətliliyi onunla əlaqədardır ki, o müasir dövrədək istehsalın məkan baxımından təşkili ilə bağlı yazılmış əsərlərə öz təsirini göstərməkdədir. Veberin əsə- 22 rini uzunmüddətli və maraq kəsb etməsi baxımından qəbul edib, onu istehsalın təşkili nəzəriyyəsinin inkişafına və iqtisad elmin- də bu sahədə məqsədli tədqiqatların aparılmasına təsir edən uğurlu iş kimi də qiymətləndirmək mümkündür. Veberin isteh- sal ilə bağlı ərazi seçiminə və istifadəsinə dair fikirləri bir çox hallarda digər iqtisadçı və alimlər tərəfindən qəbul olunmaqla, qeyd edilmişdir. Lakin o, əsərinə diferensial əmək məsrəflərinin və diferensial nəqliyyat xərclərinin təhlilini əlavə etmiş, “aqlo- merasiyaya qənaət”, yəni istehsal fəaliyyəti üzrə məsrəflərin xü- susi çəkisinin qonşu ərazilərdə digər analoji müəssisələrin cəm- lənməsi hesabına dəyişməsi fikrini, istehsalın aqlomerasiya təsiri nəticəsində zəifləməsi anlayışını iqtisadi leksikona daxil etmiş- dir. Hətta, iqtisadi fəaliyyətin ərazi üzrə yerləşdirilməsi nəzəriy- yəsində klassik baxımdan “üç nöqtə probleminə” müraciət edər- kən Veber özündən əvvəlki iqtisadçıların müəyyən etdiyi nəzə- riyyə ilə müqayisədə, bu problemin daha sadə və ümumi qrafik təhlilini vermişdir (11, s. 154). Veberin nəzəriyyəsinə görə, hər bir sənaye və istehsal mü- əssisəsi əvvəldən müəyyən edilən, sonradan isə əldə olunan re- surslardan istifadə etməklə yalnız bir və ya bir neçə əmtəəni is- tehsal edir və bu amil müəssisələrin coğrafi-ərazi cəhətdən opti- mal yerləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Müvafiq optimal- lığın yeganə qiymətləndirmə meyarı – bütün resursların və əm- təələrin daşınmasına çəkilən məcmu xərclərin minimumlaşdırıl- ması ola bilər. Veber, həmçinin, məhsul istehsalı xərclərinin araşdırılması ilə bağlı, istehsalın kalkulyasiyası problemlərinə diqqətini artıraraq, qeyd edirdi ki, məhsul istehsalı prosesində xammal və materialların dəyəri tam həcmdə özünü yeni hazır məhsulun dəyərinin tərkibində tapır. Lakin, müasir istehsal pro- sesində olduğu kimi, o, öz zəmanəsində istehsal prosesində isti- fadə olunan xammal və materialların bir hissəsinin təbii itki kimi istehsal prosesində itirildiyini əsaslandırırdı. Veber istehsalda xammal və materialların xüsusi çəkisində texnoloji amillərlə bağlı təbii itkilərin labüd olduğunu qeyd etməklə, istehsalın Yüklə 2,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|