23
genişləndirilməsində xammal-material ehtiyatına ehtiyacın art-
dığını əks etdirərək, istehsal müəssisəsinin ərazi üzrə təşkilində
bu və digər mühüm amillərin zəruriliyini əsaslandırırdı. Belə ki,
müəssisənin ərazi üzrə təşkilində bu amillər artıq nəqliyyat xərc-
lərinin, əmək, vaxt itkisinin azaldılması, əmək məhsuldarlığının,
istehsal intensivliyinin artırılması ilə əsaslı şəkildə bağlı olduğu
göstərilirdi. Veberin yanaşmasına görə dəyişkən əmək məsrəflə-
rindən əlavə, real satış bazarlarına daha yaxın olmaq, kifayət-
edici işçi qüvvəsinin mövcudluğu kimi stimullaşdırıcı amillərin
mövcudluğu da istehsal müəssisələrinin ərazi üzrə təşkilində və
fəaliyyətinin genişləndirilməsində önəmli rol oynayır (11, s.
162-163).
Ümumilikdə, Veberin istehsal müəssisələrinin ərazi üzrə
təşkili fikirləri ilə bağlı onu iqtisadçı kimi deyil, daha çox mü-
həndis, texnoloq, mühasib və fizik kimi qəbul etmişlər. Lakin,
bir çox iqtisadçılar, onun ardıcılları və tələbələri konkret olaraq
Veberi iqtisadçı-alim kimi tanımış, demək olar ki, XX əsrin bi-
rinci yarısında alman sənaye müəssisələrinin ərazi üzrə təş-
kilində və mövcud müəssisələrin fəaliyyətinin təkmilləşdiril-
məsində bu şəxsin fikir və ideyalarından istifadə olunmuşdur.
Torsteyn Bunde Veblenin “İşgüzar müəssisə nəzəriyyəsi”
(The Theory of Business Enterprise, 1904) daha çox standart
elmi-tədqiqat işi olub, digər məqalə və əsərlərinin yazılış-üslub
tərzindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Veblenin məqalə və əsərlərinə
diqqət yetirsək, burada sənayecə inkişaf etmiş cəmiyyətdə möv-
cud olan ziddiyyətləri, onların yaranma səbəblərini görmək
mümkündür. Müvafiq ziddiyyətlər onun tərəfindən bu şəkildə
verilir: “pul, gəlir” və “iqtisadiyyatda, sənayedə məşğulluq”,
“fəaliyyətdə olan müəssisə” və “yeni avadanlıq, texnologiyaların
tətbiqi prosesi”, “məhsulu satmaq qabiliyyəti” və “xidmət gös-
tərmək qabiliyyəti” (12, s. 88). Onun fikrincə ziddiyyətlərin ək-
səriyyəti “gəlir əldə etməklə” “məhsul istehsalı, xidmətlərin gös-
tərilməsi” arasında yaranan uyğunsuzluqlardan və çox vaxt isə
düzgün qiymətləndirmələr aparılmamasından irəli gəlir. Kapi-
24
talizm cəmiyyəti mövcud olduqca sinfi mübarizənin getməsi la-
büddür, lakin Veblen bu mübarizənin əhatə dairəsini yalnız bur-
juaziya ilə proletariat arasında baş verən mübarizə ilə tamamla-
mır, buraya eyni zamanda, iş adamları ilə, sahibkarlarla onların
rəqibləri, mühəndislər, menecerlər arasında gedən münaqişəli
mübarizəni də əlavə edir. Onun əsərlərində irəli sürdüyü fikir və
müddəaların əsasında ikili yanaşma nəzərə çarpır(12,s.95). Veb-
lenin əsərlərinə diqqət yetirdikdə, onun bazar mexanizmini fun-
damental tənqid etdiyi görünür və texnokratik inqilabın həyata
keçirilməsinə çağırış hiss olunur. Veblen eyni zamanda mühən-
dis və ali texniki heyətin hakimiyyəti ələ alıb, dövlət quruluşunu
idarə etmək qabiliyyətinə müəyyən mənada inamsız yanaşır.
Məhz belə ziddiyyətli fikirlərinin mövcudluğuna görə iqtisad-
çılar müəllifin konkret olaraq hansı fikri irəli sürdüyünü anla-
maqda bəzən çətinlik çəkirlər.
Con Hobson ömrü boyu böyük dönük kimi təqib edilmiş, o,
“izafi yığım” nəzəriyyəsinin səhv olmasını açıq şəkildə müdafiə
edib, “ortodoksal bölgü” nəzəriyyəsinin müəyyən baxımdan tən-
qidçisi, “imperializm” nəzəriyyəsinin əsas yaradıcılarından biri
olmuşdur. Keyns tərəfindən xüsusilə Hobsonun bu fikri diqqə-
təlayiq hesab edilmişdir ki, insanlar müəyyən şəraitdə əldə etdiyi
gəlirlərin çox hissəsini qənaət edib, yığıma yönəldə bilərlər, bu
amil isə iqtisadi inkişafda müsbət deyil, mənfi meyl kimi qiy-
mətləndirilməlidir. Hobsonun ilk əsəri olub, iş adamı-sahibkar
A.F.Mammerlə birgə yazdığı “Sənayenin fiziologiyası: iqtisadi
nəzəriyyədə olan müəyyən yanlışlıqların ifşası”na (She
Dhusiology of Industry: Being an Exposure of Certain Fallacies
in Existing Theories of Economics, 1889) xüsusi diqqət yetirilir.
Adam Smitin “yığımın xərclərə bərabər olması” üzrə nəzəri ya-
naşmasına, teoreminə əsaslanaraq, Hobson və Mammer müəy-
yən etmişdir ki, yığım öz-özlüyündə investisiyadır(13,s.77-78).
Maltusun yetmiş il əvvəl irəli sürdüyü fikirlərə əsaslanaraq, on-
lar özünəməxsus “natamam istehlak nəzəriyyəsi”ni müəyyən et-
mişlər. Mövcud nəzəriyyəyə əsasən göstərilirdi ki, yığımın həd-
25
dən artıq olduğu bir şəraitdə kifayət qədər çox alıcılıq və isteh-
lak qabiliyyətinin itirilməsi amili yaranır. Belə bir vaxtda forma-
laşan irihəcmli yığımların əsasında investisiya təyinatlı yönəl-
mələrin həcmi də artmalı və bu investisiyalar istehsal təyinatlı
istifadəyə istiqamətlənməlidir ki, bu da maddi nemətlər istehsa-
lına kapital qoyuluşlarının səviyyəsini artırıb, insanların alıcılıq
qabiliyyətini və istehlak tələblərini tam şəkildə təmin etsin
(13,с.81). İrəli sürülən bu fikirlər “natamam istehlak nəzəriy-
yəsi”nin əsasını təşkil edib, yığımın artıqlığı ilə investisiya artıq-
lığı arasında tarazlığın mövcudluğunu əks etdirir və onlardan
daha səmərəli istifadə istiqamətlərini göstərir.
Alfred Marşalın iqtisadi inkişaf və istehsal fəaliyyəti ilə bağ-
lı yanaşmasında insanın istehlak tələbinin ödənilməsi problemi
əsas diqqət mərkəzində saxlanılırdı. O, bu məqsədlə tədqiqatla-
rında özündən əvvəlki iqtisadçıların bir çox konsepsiyalarından,
o cümlədən, faydalılıq, tələb və təklif, istehsal xərcləri nəzəriy-
yələrindən istifadə etmişdir. Marşal bu əsasda qrafiklər, cədvəl-
lər hazırlayaraq, iqtisadi təhlil metodlarından istifadə etməklə
qiymətin yaranma mexanizmini formalaşdırmışdır (14,s.167).
Marşalın tədqiqatlarının tədqiqi göstərir ki, o istehsal fəaliyyə-
tinin və istehsal münasibətlərinin inkişafını iqtisadi qanunauy-
ğunluqlarla, özünün “təklif qanunu” ilə əlaqələndirirdi.
İqtisadi nəzəriyyənin inkişaf mərhələlərindən biri də müasir
iqtisadi nəzəriyyələrdir. Bu nəzəriyyələr XIX əsrin sonu və XX
əsrdə meydana çıxmış və müxtəlif dövrlərin iqtisadi həyatının
tələbatı və mənafeyinə müvafiq olaraq formalaşmışlar. İqtisadi
ədəbiyyatda bu nəzəriyyələr əsasən - keynsçilik, neoklassik (ye-
ni klassik) və institusional-sosioloji baxımdan nəzərdən keçirilir.
Müvafiq istiqamətlərin hər birinin tədqiqat obyekti müxtəlif ol-
maqla biri digəri üçün alternativdir, müxtəlif ideyalar, baxışlar
sistemidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu istiqamətlər müa-
sir iqtisadiyyatın vəziyyətini çox da dərindən əks etdirmir. Müa-
sir iqtisadiyyatın mürəkkəb problemlərini az-çox səviyyədə
Dostları ilə paylaş: |