Азярбайъан милли елмляр академийасы

 
105
dilində bir qədər dar diapozon və sürətli tələffüz tempi, 
Azərbaycan dilində yavaş tələffüz tempi səciyyəvidir.  
6. Modal fellər vasitəsilə modal mənaların ifadə olunması 
zamanı  əsas prosodik əlamətlərin reallaşma üsulları 
prosodik vasitələrin leksik-semantik vasitələrlə, eləcə  də 
prosodik  əlamətlərin özlərinin qarşılıqlı  təsiri ilə  şərtlənir. 
İngilis dilində ilk vurğulu heca yüksələn, azalan və ya 
yüksələn-azalan tonla, Azərbaycan dilində yüksək rəvan 
tonla tələffüz edilir.  
7. Tədqiqat nəticələri prosodik vasitələrin digər dil 
səviyyəsi vasitələri ilə qarşılıqlı  fəaliyyətdə müxtəlif modal 
məna çalarlarını fərqləndirə bilməsini göstərir.  
8.  İmplisit ifadəli modallığı olan frazaların prosodik 
quruluşunun təhlilindən subyektiv modal mənaların ifadə 
olunması zamanı prosodik vasitələrin əhəmiyyətli funksional 
yük daşıdığını, subyektiv modallıq  əlaməti üzrə fikrin 
fərqləndirilməsi üsulu kimi çıxış etdiyini müşahidə etmək 
olar. 
 
2.2. İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın leksik 
ifadə vasitələri. 
İndi isə ingilis və Azərbaycan dillərində modallığın leksik 
ifadə vasitələrini  ətraflı  şəkildə  nəzərdən keçirək. Müqayisə 
edilən dillərdə modallıq kateqoriyasının  əsası, nüvəsi 
morfoloci ifadə vasitələri olsa da, cümlədə modallıq bəzən 
xüsusi sözlərlə, leksik vasitələrlə yaranır. Hər iki dildə 
modallığın yaranmasında və qüvvətlənməsində iştirak edən 
leksik vasitələrin əsasını modal sözlər təşkil edir.  
Rus dilçiliyində modal sözləri ilk dəfə olaraq 
V.V.Vinoqradov təsnif etmişdir.  İngilis dilində modal sözləri 
bir çox tədqiqatçılar, məsələn,  İ.Q.Rikman, V.V.Şuvalov, 
N.V.Yefimova, S.Y.Kaqan, V.V.Belıy, Y.M.Qordon, 
İ.P.Krılova, Y.S.Smuşkeviç, İ.Q.Lixareva, Y.B.Dyomina və b. 
təhlil etmişlər [142; 165; 102; 112; 68; 83; 150; 124; 92].  
İngilis dilində, eləcə  də  bəzi başqa Avropa dillərində 
modallıq kateqoriyası türk dillərindən bəziləri ilə müqayisəli 
şəkildə öyrənilmişdir.  
Bundan başqa, türk dillərində modallıq kateqoriyası ya 
müqayisəli şəkildə, ya da ayrı-ayrı türk dillərinin materialları 

---

 
106
əsasında öyrənilmişdir [107; 48; 53; 8; 24; 18; 31; 136; 
137; 94].  
Azərbaycan dilində modallınq kateqoriyası daha çox 
modal sözlər və ara sözlərin timsalında örənilmişdir [8; 9; 
18].  
Onların hər birinin cümlədə modallığın yaranmasına və 
qüvvətlənməsinə hansı formada xidmət etdiyini nəzərdən 
keçirək.  
Really – həqiqətən, doğrudan (da), əslində; yəni 
Ada Quonsett thought breathlessly: was this really 
happening to her? (Arthur Hailey, “Airport”, 354) 
“Ada Kvonset nəfəsi kəsilə-kəsilə düşündü: doğrudanmı 
bütün bu əhvalatlar mənim başıma gəlir? (Artur Heyli, 
“Aeroport”, 324). [A.K.töyşüyə-töyşüyə düşündü: 
Doğrudanmı, bu onun başına gəlib]. 
Gördüyümüz kimi, həmin cümlənin mətni tərcüməsində 
oricinalla tutmayan cəhətlər var, amma bunlar really sözü və 
onun işlənməsi ilə əlaqədar deyil. 
Is she really a stowaway, Captain? (Arthur Hailey, 
“Airport”, 289)  
“O, doğrudanmı, biletsiz uçur, kapitan?” (Artur Heyli, 
“Aeroport”, 264). 
Burada  really sözü be stowaway (biletsiz olmaq) 
birləşməsinə aiddir. Mətbu cümlədə o, biletsiz  uçmaq 
birləşməsinə aid edilmişdir.  İngiliscə  mətndə  uçmaq felinin 
müqabili yoxdur. Azərbaycanca mətnə o, ümumi kontekstə 
uyğun olaraq əlavə edilmişdir. 
I  really didn’t think you’d come (Arthur Hailey, “Airport”, 
282)  
“Heç ağlıma gəlməzdi ki, doğrudan da durub-gələcəksən” 
(Artur Heyli, “Aeroport”, 258) [Mən, doğrusu (düzü), 
düşünmürdüm ki, sən gələcəksən”]. 
Burada oricinalla tərcümə arasındakı  fərq daha artıqdır. 
İngiliscə  mətndə  really sözü didn’t think feli birləşməsinə 
aiddir. Azərbaycanca mətbu tərcümədə isə  doğrudan da 
modal sözü durub-gələrsən feli tərkibinə aid edilmişdir. 
Really modal sözünün feli inkar forması ilə  işlənməsinə 
dair daha bir neçə misal: 

---

 
107
This gentleman really does not have much time 
(Arthur Hailey, “Airport”, 238) 
“Bu centlmenin həqiqətən də vaxtı azdır (Artur Heyli, 
“Aeroport”, 220). 
Həmin tərcümə bir neçə  cəhətdən maraq doğurur. 
İngiliscədəki felin inkar forması  əvəzinə burada felin təsdiq 
forması  işlənmişdir.  İkincisi, bunun müqabilində ingiliscə 
much “çox” sözü azərbaycan dilində  “az” sözü ilə  əvəz 
edilmişdir. Nəticədə adekvat tərcümə alınmışdır. Amma bu, 
başqa üsulları istisna etmir: “Bu centlemenin, doğrudan da 
(həqiqətən) vaxtı çox deyil” və s. 
Gördüyümüz kimi, ingilis dilində  really sözünün 
azərbaycanca müxtəlif müqabilləri vardır. Amma onların 
işlənməsi daha artıq fərqlər nümayiş etdirir. İngiliscə mətndə 
really sözü does not have feli tərkibinə aiddir. Azərbaycan 
dilində  həmin tərkibin müqabili bütün variantlarda qeyri-
felidir. 
I really shouldn’t do this, Mrs .Guerrero (Arthur Hailey, 
“Airport”, 208) 
“Mən, həqiqətən xahişinizə  əməl edə bilmərəm, missis 
Qyurrero” (Artur Heyli, “Aeroport”, 193) (Mən, doğrudan 
(düzü, həqiqətən) bunu edə bilməzdim, missis Qyurrero).  
Verilmiş bu tərcümənin oricinaldan fərqi  əsasən 
kontekstlə müəyyənləşir. 
Really modal sözünün 
azərbaycancadakı sinonim ifadələrdən hansı ilə verilməsi 
isə həmin kontekstdə elə bir prinsipial əhəmiyyət daşımır. 
Will you really, Mrs. Quonsett? Gwen saw the old woman 
start at the use of her name (Arthur Hailey, “Airport”, 351) 
“Doğrudanmı, missis Kvonsett? – öz adını  eşidəndə 
qarının diksinməsi Qvenin gözündən qaçmadı” (Artur Heyli, 
“Aeroport”, 321) [Doğrudanmı sizsiniz, missis Kvonsett?! – 
Qven gördü ki, qarı adı çəkiləndə diksindi]. 
Misaldan göründüyü kimi, azərbaycanca mətbu 
tərcümədə  doğrudanmı modal sözünün sintaktik vəzifəsi, 
statusu aydın deyil. Halbuki, oricinalda will köməkçi felindən 
əlavə,  really modal sözü də bütöv bir modallıq ifadəsinin 
tərkib hissələridir. Qven missis Kvonsetti tanıyır və özünün 
yanılıb-yanılmadığını müəyyən etmək üçün ona müraciət 

---