Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
171 fərq müşahidə olunmur. Məsələn: To read is useful “Oxumaq xeyirlidir”. Amma nəzərə alaq ki, bu, azərbaycanca təbii səslənmir, hərfi tərcümə təsiri bağışlayır. Həmin cümləni belə də vermək olar: “Oxumağın xeyri var”. Burada xeyri sözü eyni zamanda iki birləşmənin tərkib hissəsi kimi çıxış edir: oxumağın xeyri və xeyri var. Həmin dillər arasında ən maraqlı fərq ikinci halla bağlıdır: The boy asked to go away “Oğlan icazə istədi ki, getsin (bizcə, çıxıb-getsin daha düzgün olardı). Buradakı to go (away) tamamlıq hesab edilir. Bu fikir bizdə etiraz doğurmur. Amma həmin cümlənin azərbaycanca variantında (tərcüməsində) bu belə deyil. Burada getsin (çıxıb-getsin) sözü birincisi, isimlə ifadə olunmuş üzv deyil; o, felin əmr şəklindədir. İkincisi, həmin söz cümlədə tamamlıq yox, tamamlıq budaq cümləsi vəzifəsi daşıyır. Bu cümləni sadə cümlə şəklində də vermək olur: “Oğlan çıxıb-getməyə icazə istədi”. İndi isə prof. O.Musayevin həmin məsələyə aid verdiyi misala müraciət edək. I promise to obey… (Dickens) [36, s.173]. “Mən vəd etdim ki, tabe olum…”// “Mən tabe olacağıma boyun oldum”//“Mən tabe olacağımı vəd etdim”. To obey birinci cümlədə tamamlıq budaq cümləsi, ikinci və üçüncü cümlələrdə isə başqa-başqa formalarda olan tamamlıq kimi verilmişdir. İ.Rəhimov və T.Hidayətzadənin «İngilis dilinin qrammatikası» kitabında məsdərin to ədatı ilə və onsuz işlənməsi də qeyd olunur. Bizim burada daha çox məsdərin to ədatı olmadan işlənməsi maraqlandırır. Ancaq məsdərin to ədatı ilə işlənməsində də elə məqamlar vardır ki, tutuşdurma-tipoloci baxımdan müəyyən maraq doğurur. Müəlliflər göstərirlər ki, bir cümlədə iki və daha artıq eyni (oxşar) vəzifədə işlənən məsdər olduqda to ədatı birinci məsdərlə işlənib, ikincidən əvvəl buraxılır. Məsələn: She wants to be a doctor and work in her village “O, həkim olmaq və öz kəndlərində işləmək istəyir”. Azərbaycan dilində həmcins məsdərlərdən birincisinin şəkilçisiz işlənməsi mümkün deyil. Amma bu dildə də 172 məsdər şəkilçisinin (və, ümumiyyətlə, hər hansı sözdəyişdirici şəkilçinin) təkrar işlənməsindən qaçmaq təmayülü vardır. Yuxarıdakı cümləni həmin təmayülə uyğun olaraq belə də vermək olar: «O (qız) həkim olub, öz kəndlərində işləmək istəyir». Deməli, Azərbaycan dilində həmcins vəzifədə işlənən fel formalarının işlənməsi qaydası ingilis dilindəkinin əksinədir: ingilis dilində to ədatı ikinci məsdərdən əvvəl buraxılır; azər- baycan dilində isə –maq/-mək şəkilçisi birinci məsdərdən sonra, feli bağlama şəkilçisi ilə əvəz edilir. Həmin qayda sintetik (iltisaqi, aqlütinativ) və analitik dillər arasındakı ünsürlərin yaradıcılığında tərs mütənasibliyə tamamilə uyğundur. İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə to ədatının aşağıdakı hallarda işlənmədiyini göstərirlər: “Shall, will, do köməkçi və can, may, must modal fellərindən sonra”. Məsələn: We shall be teacher “Biz müəllim olacağıq”. Every one must love his country “Hər kəs öz vətənini sevməlidir” [39, s.173]. Aydın məsələdir ki, bu hal modal fellərin işlənməsi mövzusu ilə çulğaşır. Məlumdur ki, modal fellər içərisində yalnız ought feli məsdərin to ədatı ilə işlənməsini tələb edir. Do feli köməkçi fel hesab edilsə də onun modal xüsusiyyətləri də qeyd olunur. Deməliyik ki, “modal fel”+(xalis) məsdər” konstruksiyası Azərbaycan dilində vahid sintaktik (morfoloci) tərkiblə verilir: (We) shall be “ola-cağ-ıq”. Məsdərin hansı modal fellə işlənməsindən asılı olaraq modal mənaların da xarakteri dəyişir. N.V.Yermakova yazır ki, “Can, will modal felləri” modal fel+məsdər” konstruksiyasına yəqinlik, əminlik konnotativ mənası, may modal feli və might, could, should, would formaları isə inamsızlıq (inanmama) konnotativ mənası verir” [98, s.10]. Hər iki əsərdə məsdərin to ədatı olmadan işlənməsinin başqa bir halı da qeyd edilir. Bu, modal məna bildirən qiymətverici konstruksiyalarla bağlıdır. I’d better come with you “Mən daha çox səninlə getmək istərdim”. We’d better go home “Yaxşı olardı ki, evə gedəydik”. You should rather say so “Gərək Siz belə deyəydiniz”. You’d better not do anything (Maugham) “Yaxı olardı ki, Siz heç nə etməyəydiniz” 173 (Əvvəldən üç cümlə İ.Rəhimov və T.Hidayətzadənin, sonrakı cümlələrsə O.Musayevin kitabından götürülmüşdür). You’d rather go out (Braine) “Yaxşı olardı ki, Siz çıxıb- gedəydiniz”. Misallardan göründüyü kimi, Azərbaycan dilində həmin modal mənaları vermək olur, amma məsdər forması yox, şərti olaraq “keçmişdə arzu şəkli” adlandırdığımız forma ilə. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində felin məsdər formasının modal mənası yoxdur. Bu dildə məsdər həm isim, həm də fel funksiyasında işlənir. Məsdərin həmin xüsusiyyəti Azərbaycan dilinin morfologiyasına həsr olunmuş hər bir əsərdə qeyd edilir. Azərbaycan dilində məsdərin isim kimi işlənməsi ingilis dili ilə müqayisədə daha zəngin, onun fel kimi işlənməsi isə daha kasıb xüsusiyyətlər nümayiş etdirir. Azərbaycan dilində məsdərin iki formasından danışmaq olar: geniş məsdər (yaşamaq) və müxtəsər məsdər (yaşama). Azərbaycan dilçilik ənənəsində müxtəsər məsdər feli isim kimi qəbul edilmişdi. İngilis dili ilə müqayisə belə bir fərziyyə irəli sürməyə imkan verir ki, Azərbaycan dilində geniş məsdər forması müxtəsər məsdər formasının yönlük halda işlənməsindən törəmiş ola bilər. Bu fikri Azərbaycan dilində bəzi sintaktik konstruksiyalarda müxtəsər və geniş məsdər formalarının müvazi şəkildə işlənə bilməsi faktı da sübut edir: müq.et: Onun belə eləməyi/eləməsi. Hər halda bunun modal məsdər məsələsinə aidiyyəti yoxdur. İngilis dilindəki “shall + məsdər” tipli konstruksiyalar Azərbaycan dilində tərkibində məsdər olmayan konstruksiyalarla verilir. Deməli, Azərbaycan dilində bir dil hadisəsi kimi modal məsdərdən danışmaq olmaz. 2.3.4. İngilis dilində modal fellər və Azərbaycan dilində felin modallıq bildirən şəkilləri. İngilis və Azərbaycan dillərində modallıq bildirən fellərin sayı eyni deyildir. İngilis dilində modal fellərin sayı təxminən 10-12-dir. Azərbaycan dilində modallığa yaxın mənada işlənən yalnız iki fel vardır: bilmək və bacarmaq. Lakin həmin fellərin modal məna ifadə etmək qabiliyyəti çox Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|