Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türklərin tərcümanı
Abid Tahirli ~ 140 ~
yeri gəldikcə və xüsusi ilə mətbuatın cəmiyyətdə oynadığı əvəzsiz roldan bəhs edərkən Qafqaz türklərinin mədəni həyatına toxunan İ.Qaspiralı bir neçə dəfə Tiflisdə Ünsizadə qardaşları tərəfindən «Ziyayi-Qafqaziyyə» adlı qəzetin nəşr olunduğunu məmnunluq hissi ilə vurğulayır və bu qəzetin xalqa çox böyük fayda verdiyini dilə gətirir. 1901-ci ildə yazdığı «Rusiya müsəlmanlarının mədəniləşmə- sinin başlanğıcı» adlı risaləsində H.Zərdabi tərəfindən buraxılan qəzeti «donmuş və buz bağlamış fikirlərə ildırım kimi ziya verən» qəzet kimi təqdir edir, «Zamanın tarixçəsi» («Tərcüman», № 2, 1 fevral 1908) məqaləsində Məhəmməd Ağa Şahtaxtlının «Şərqi- Rus» qəzetinin nəşrə başlamasını Qafqaz müsəlmanlarının çoxdankı arzusunun, səyinin bəhrəsi kimi dəyərləndirir. Bütün bunlar və bu kimi məsələlərlə bağlı yazdığı məqalələrdə İ.Qaspiralının epizodik toxunduğu məqamlardır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, İ.Qaspiralı publisistik yaradıcılığında müxtəlif mövzularda qələmə aldığı məqalələrdə Azərbaycanın, Qafqaz türklərinin həyatına bu və ya digər şəkildə 100 dəfədən çox istinad etmişdir! Lakin yuxarıda sadaladığımız yazılarında onun mövzusu birbaşa Azərbaycanla, onun mətbu həyatı ilə əlaqədardır. «Tiflisdə yeni qəzet» adlı məqalədə İ.Qaspiralı Qafqazda türk dilində bir qəzetə böyük ehtiyac olduğunu və bunun nəşri üçün dəfələrlə təşəbbüs edildiyini, nəhayət M.A.Şahtaxtlının redaktor- luğu və naşirliyi ilə «Şərqi-Rus» qəzetinin nəşrə başladığını böyük sevinc hissi ilə oxucularına çatdırır. İ.Qaspiralı «Şərqi-Rus»u «Tərcüman»ın rəfiqi hesab edir, ümid edir ki, məslək, ideal cəhətdən də onlar eyni məqsədə xidmət, qulluq göstərəcəklər. İ.Qaspiralı «Şərqi-Rus»da M.A.Şahtaxtlının əlifba islahatı aparmaq Bütün türklərin tərcümanı ~ 141 ~
barədə təşəbbüsünə isə kəskin etirazını bildirir və bu fikri «çox yanlış fikir» adlandırır, məsələyə dair öz mülahizələrini irəli sürür. Ötən əsrin əvvəllərində ortaq dil problemi geniş diskus- siyaya səbəb olmuşdu. Münasibətlər fərqli, mövqelər mübahisəli, baxışlar ziddiyyətli idi. İ.Qaspiralının fikri isə birmənalı və qəti idi: «cümlə türk milləti üçün ümumi bir ədəbi dilin vücud tapacağına tam qənaətimiz var» (Lisan məsələsi). Müəllif sonra da bu qənaətin əsası olduğunu, «Tərcüman»ın Osmanlıda, Azərbaycanda, Kazanda, Sibirdə… oxunduğunu, anlaşıldığını, qəzetə də o dildə xitab etdiklərini qeyd edir. Müəllif bu yazısında 1905-1906-cı illərdə Bakıda nəşr olunan «Həyat» qəzetinin də ortaq dillə bağlı diskussiyalara qoşulduğunu xəbər verməklə kifayətlənsə də, bundan 4-5 ay sonra «Həyat»a «Açıq məktub»la müraciət edir. Buradaca qeyd edək ki, Rusiyada nəşr olunan qəzetləri, xüsusi ilə türk mətbuatını diqqətlə izləmək, onların toxunduqları mövzulara, problemlərə dair münasibət bildirmək İ.Qaspiralıda ənənə şəklini almışdır. «Açıq məktub» İ.Qaspiralının qələmi ilə belə rəyin həm geniş yayılmış, həm də uğurlu formalarından birinə çevrilmişdir. «Həyat»a açıq məktubdan məlum olur ki, redaksiya qəzetin bir illik nüsxələrini cildlədib İ.Qaspiralıya göndərmişdir. Bu yüksək diqqətdən təsirlənən «Tərcüman»ın naşiri Qafqazda bir qəzetin, «Həyat»ın zühuru üçün 15-20 ildən bəri dua etdiyini gizlətmir və 20 illik həsrətinə «Həyat»la son qoyulduğunu böyük sevinclə bildirir. Məsafənin, din fərqliliyinin və dilsizliyin insanlar arasında təfriqə salan amil olduğunu yazan İ.Qaspiralı dilin, ortaq dil probleminin üzərində 25 ildən bəri bu məslək üçün yoldaş gözləyirdim, bunun üçün «Həyat»ın nəşri mənə təsəlli oldu – deyərək geniş dayanır. Türk millətinin bütün problemlərinin onun ortaq dilə sahib olmadığından yarandığını yazan İ.Qaspiralı «ortaq dil»ə sahib Abid Tahirli ~ 142 ~
olmaq uğrunda çalışdığını, «bu etiqadla ömür sürdüyünü, bu etiqadla da məzara gedəcəyini» yazır və ümumi dilə ehtiyacımızın olduğu fikrinin formalaşmasını illər boyu fəaliyyətinin səmərəsi kimi dəyərləndirir. Təcrübəli publisist «Həyat»a tövsiyələrini də verir: hər nə yazsan, qələmini üç qəpiklik qara mürəkkəbə batırma, ürəyinə batırıb qanın ilə yaz. Belə olsa, sözün keçər, vicdanlara yetər, əks halda səmərəsiz gələr, keçər gedər! «Dil haqqında», «Dil ətrafında», «Yenə dil ətrafında» adlı məqalələr də həm İ.Qaspiralının Azərbaycan mətbuatına böyük diqqət, önəm verməsi, həm də ortaq dil problemi uğrunda inadla, israrla, ardıcıl şəkildə mücadilə apardığının göstəricisi kimi diqqəti çəkir. Elmi-texniki tərəqqi bir yana heç, hissi, ruhi, romantik, psixoloji bir hekayə yazmağa, hətta tərcümə etməyə belə qadir dilimizin olmadığı halda, «bir arşın tərəqqi edə bilməyəcəyik» - qənaətində olan İ.Qaspiralı «Tərcüman» da olmaqla, «Həyat», «İrşad» (Bakı), «Ülfət» (Peterburq), «Vakit» (Orenburq) kimi qəzetləri, bütün ziyalıları ədəbi dil uğrunda çalışmağa dəvət edir. Şübhəsiz ki, İ.Qaspiralının ideyası hamı tərəfindən birmənalı qarşılanmırdı. Əgər İlminski kimi missionerlər, Pobedonostsev kimi məmurlar bu ideyada imperiya üçün ciddi təhlükə görürdüsə, cahil və nadanlar bu ideyanın mahiyyətini dərk etmir və anlamırdılarsa, bir qisim ziyalıların fikri və əqidəsinə görə isə bu ideya – ortaq dil ümumiyyətlə, türk dillərinin ayrı-ayrılıqda inkişafına əngəl ola bilər. Məs.: «İqbal»ın (Bakı) fikrincə, türk dillərinin ayrı-ayrılıqda inkişafı daha məqsədəuyğundur və bu nəinki «türk dilinə bir nöqsan verməz, əksinə onun daha da genişlənməsinə xidmət edər». Öz mövqeyini slavyan xalqlarının dillərinin durumu ilə izah edən «İqbal»a İ.Qaspiralının cavabı təmkinli, məntiqli və əsaslıdır: ən qədim, ən saf, tarixi bir millətin övladları parçalanmış, böyük, qara Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|