Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Zamanın tarixi
- Bütün türklərin tərcümanı
Abid Tahirli ~ 130 ~
onun asılışı» haqqında danışan İ.Qaspiralı müsəlman dünyasındakı mövcud problemlərin, onu yaradan səbəblərin aradan qaldırılması yollarını özünəməxsus tərzdə, əsaslı, dərin məntiqlə, inandırıcı şəkildə çatdırır.
«Tərcüman»ın bir neçə nömrəsində (1908-ci il 1 fevral, № 8; 5 fevral, № 9; 8 fevral, № 10; 12 fevral, № 11; 15 fevral, № 12; 19 fevral, № 13) «Zamanın tarixi» adlı məqaləsində İ.Qaspiralı son illər müsəlman həyatında, düşüncələrində bir hərəkətin olduğunu qeyd edir və göstərir ki, yeni ideyaların yaranması, yeni qələm sahiblərinin, yeni adamların ortaya çıxması bu dirçəlişin əlamətlə- rindədir. Belə bir dövrdə «cəmiyyət işlərində çalışanlar və ya digər işlərdən xəbər və məlumatı olanlar öz bildiklərini qeyd etsələr, qələmə alsalar, bu millətin xeyrinə olar» - prinsipi ilə İ.Qaspiralı da zamanın tarixini yazmağı qərara alır. Müəllif göstərir ki, 3-4 il əvvəl Rusiya müsəlmanları «siyasi işlərdən çox uzaqda idilər», rus cəmiyyətində baş qaldıran hürriyyət hərəkatlarından xəbərsizdilər, mətbuat sahəsində yalnız «Tərcü- man» fəaliyyət göstərirdi. Kazanda və Tiflisdə qəzet çıxarmaq təşəbbüsü olsa da, bu cəhd o vaxtlar reallaşmamışdı: bu arzu Məhəmməd Ağa Şaxtaxtinskinin (1846-1931) səyi ilə 1903-cü ildə həyata keçdi. «Şərqi-Rus» (1903-1905) nəşrə başladı. Peterburqda Əli Mərdan bəy Topçubaşov (1865-1934) ilə görüş zamanı Rusiya müsəlmanlarının ümumi yığıncağının keçiril- məsi ilə bağlı qərar qəbul etdiklərini yazan İ.Qaspiralı bu ideyanın reallaşması üçün 1905-ci ilin may, iyun, iyul aylarında «Tərcüman» qəzetində ardıcıl çıxış etdiyini, tədbirin proqramı ilə bağlı müzakirə-
Bütün türklərin tərcümanı ~ 131 ~
lərin açdığını yazır. Müəllif daha sonra qurultaya hazırlıq işlərindən və çətinliklə də olsa, qurultayın paroxodda öz işinə başlamasından və onun tarixi qərarlarından, Əli Mərdan bəy Topçubaşov, Əbussuud Mirzə Əhmədov, Yusif bəy Akçurin, Mustafa Mirzə Davudoviç, Əhməd bəy Ağayev və sair kimi xadimlərin qurultayla bağlı fəaliyyətlərindən geniş söz açır. Daha sonra İ.Qaspiralı Rusiya müsəlmanlarının II qurultayından, orada proqram, fəaliyyət istiqamətləri ilə bağlı yaranan mübahisələrdən ətraflı söz açır.
Dil problemi İ.Qaspiralı yaradıcılığının mayasıdır, qida mən- bəyidir, onun təməlini təşkil edir. Publisistik, ədəbi, mətbu fəaliyyə- tinin bütün mərhələlərində dil məsələsini gündəlikdə diqqətdə sax- layan İ.Qaspiralı bu problemə müxtəlif aspektlərdən yanaşmış, onu kompleks halda dəyərləndirmiş və dili millətin «ən böyük və ən bi- rinci sərmayəsi» kimi qiymətləndirmişdir. Dil məsələsi müəllifin irsində çoxplanlıdır: - ana dili; - ortaq türk dili; - qədim türk dili; - Osmanlı dili; - məktəb dili; - ədəbi dil; - küçə (avam) dili; - məişət dili; - şivələr; - ədəbi tənqidin dili; Abid Tahirli ~ 132 ~
- qəzet dili; - tərcümə dili; - rəsmi dil; - elm dili; - dinin dili; - dilin sadəliyi; - dilin anlaşıqlığı; - dilin təsirliliyi; - dilin obrazlılığı; - dil və imla; - dil və məsuliyyət. Hələ «Tərcüman» nəşrə başlamazdan bir müddət əvvəl – 1880-1881-ci illərdə qələmə aldığı «Baxçasaray məktubları» və «Rusiya müsəlmanları» adlı əsərlərində İ.Qaspiralı Rusiya müsəl- manlarının həyat tərzi, təhsili, məşğuliyyəti, rus xalqı və iqtidarı ilə münasibətləri haqqında fikir və düşüncələrini qələmə alır, yeri gəl- dikcə həmin məsələləri kitab, mütaliə, məktəb, təhsil və dil prob- lemləri ilə məharətlə əlaqələndirirdi. Savadsızlıq və cahilliyin mü- səlmanları tez-tez nöqsanlara sürüklədiyi fikrində olan müəllif ba- carıqlı müəllimin uşaqlarla onların anladığı dildə danışaraq tədriclə səviyyələrinin yüksəldikləri kimi, idarə edənlərlə idarə olunanlar arasındakı əlaqənin təməlində də bu sistemin tətbiqini lazımlı hesab edir və bunu Qafqazı idarə edənlərin yaxşı başa düşdüyünü və Tiflisdə tatar dilində «Ziyayi-Qafqaziyyə» adlı qəzetin nəşrinin anlayışla qarşıladıqlarını yazır (Baxçasaray məktubları). «Baxçasaray məktubları»nda «tatar dilində yazılı sözün (qə- zet mənasında – T.A.) məlhəm qədər yararlı olacağı, eyni zamanda rus dilindəki rəsmi materialların yerli xalqın dilinə tərcümə edilmə- sinin vacibliyi ideyasını irəli sürən İ.Qaspiralı «Rusiya müsəlmanla- Bütün türklərin tərcümanı ~ 133 ~
rı»nda «məktəbdə tatar dilinin istifadə edilməsinə nəyin əngəl ola biləcəyini qətiyyən anlamadığını və Rusiya müsəlmanlarının tərəq- qisi üçün dünyəvi təhsilin tatarca tədrisinin zəruriliyini qeyd edir. «Rus-Qərb anlaşması», «Sosializm və ya ortaqlıq məzhəbi» kimi siyasi-fəlsəfi, nəzəri, ideoloji mövzularda da yeri gəldikcə dil məsələsinə toxunan İ.Qaspiralı dilin bu və ya digər problemlərinə dair ayrıca çoxlu sayda məqalə həsr etmişdir. «Qədim türk dili» («Tərcüman», № 47, 14 noyabr 1886), «Türk dili şivələri» (18 aprel 1888, № 14), «İstanbul qəzetləri» (8 iyul 1888, № 22), «Hizmət qəzeti» (27 oktyabr 1888, № 37), «Mülahizə» (9 iyul 1890, № 24), «Dil sadəliyi» (30 aprel, № 17; 7 may, № 18, 1895), «Dil məsələsi» (11 avqust, № 31, 1896), «Osmanlı qəzetlərindən» (25 avqust, № 33, 1896), «İmla bəhsi», «Osmanlı dövlətinin məişəti» (16 mart 1897, № 11) adlı məqalələrdə türk dili, onun qolları, eləcə də dövlətin adı ilə formalaşan Osmanlı dili, onun mövcud durumu, problemləri, xüsusi ilə ərəb, fars sözləri ilə ağırlaşdırılması, Osmanlı dövləti ərazisində nəşr edilən qəzetlərin dil baxımından təhlili, dəyərləndirilməsi böyük maraq doğurur. Müəllif «Osmanlı şivəsini qövmü bir dil yox, divanxanalar və məmurlar şivəsi» adlandırır və hesab edir ki, bu dil Kaşqarlı bir tatar üçün nə qədər çətin və anlaşılmazdırsa, bir anadolulu üçün də bəlkə, o qədər çətindir. Odur ki, bu dillərin cilalanmasına və ortaq bir dilə ehtiyac vardır (Türk dili şivələri). Osmanlı qəzetlərindən ərəb, fars kəlmələri ilə mürəkkəbləş- dirilmiş mətnlərdən sitatlar gətirərək onları təhlil edən müəllif bu qənaətə gəlir ki, «türkcəni unutmuş İstanbul yazıçı və katiblərinin dili» təmiz Anadolu türkcəsi ilə müqayisədə əcnəbi dili təsiri bağışlayır (İstanbul qəzetləri). İ.Qaspiralı doğma türk dilinin təəssübkeşi, müdafiəçisi və qızğın təbliğatçısıdır. O, «İqdam» Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|