Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
68 zərbəsi” də yeyib yerə sərilir. Bütün bunlarla kifayətlənməyən Hacib: -En yoxla, canı qalmasın, yoxsa sonra əngəli çıxar”, - deyir. Bu zərbələrin hamısı bir yana, qılınc ilə başı iki yerə bölünən bir adamın hansı başla ”mürəssə qəməyə” əl atdığını təsəvvür etmək çox çətindir. Bunlar yazıçı ”fantaziyası” ilə bağlıdır və bu cür hallar təsvirin süniliyini göstərən faktlardır. Lakin povestdə elə məsələlər də var ki, onlar tarixin təhrifindən ibarət olduğu üçün həm də zərərlidir. Belə məsələlər sırasında müəllifin Xarəzmşah Cəlaləddinə və Hilat hakimi Hacib Əliyə münasibətini xüsusi qeyd etməliyik. Povestdə Hacib nifrətlə, Cəlaləddin məhəbbətlə təsvir edilmişdir. Hacib basqınçı, soyğunçu, talançı, Naxçıvanın və naxçıvanlıların düşməni kimi, Cəlaləddin isə xilaskar kimi verilmişdir. Hacibin Naxçıvan ətrafında yaratdığı mühasirə, Azərbaycandakı əməlləri nifrətlə, Cəlaləddinin Naxçıvanı və Cəlaliyyəni ”xilas etməsi” riqqətlə qələmə alınmışdır. Cəlaliyyədə Cəlaləddinə böyük rəğbət, məhəbbət vardır. O, qardaşı Özbəyin - son Atabəyin təkidi ilə bir vaxt Cəlallı Cəmşidin ölümünün hələ ili tamam olmamış, Cəlaləddinin qardaşı Pirşaha ərə getməli olmuş, az sonra Pirşah da sıradan çıxdıqda, mələkə ölkəni qorumaq, qüdrətli bir qüvvəyə arxalanmaq üçün Cəlaləddindən adını onun adının üstünə qoymasını xahiş etmişdir: ”Hökmdarım, məzur tut məni. Çarəm yoxdur. Mən sənin sarayını bəzəyən mələkə ola bilmərəm. Mən sənə balınc yoldaşı olmaq xəyalında da deyiləm. Təkcə dinimizin, şəriətimizin qanunlarını bilirsən. Müslimə övrət sahibsiz ölə də bilməz, namazını da qılmazlar. O yandan da Hacib! Hacib Əli! Məni onlar rahat buraxmayacaqlar, hökmdar! Mənə təkcə sənin adın lazımdı. Adın üstümdə olsun. Adını üstümə at! Vəssəlam!” Qadın zəifliyi bir yana, adamın əti tökülür. Kəbin kəsilir, Cəlaləddin ”adını Cəlaliyyənin üstünə qoyur”, lakin gəncliyini çoxdan keçirmiş bu iki nəfəri, çox çəkmir, başqa şeylər də düşündürür: ”Onlar üz-üzə dayanmışdılar. Artıq gəlinlik yaşını çoxdan keçmiş mələkə Cəlaliyyə xatun. Coşqun gənclik illərini arxada buraxsa da, hələ qamətinə, ərlik, kişilik qüdrətinə sədəmə toxunmamış Cəlaləddin. Hər ikisinin də könlündən bu anda bəlkə də bir təəssüf hissi keçirdi: ”Kaş bu görüş bir 30 il əvvəl baş verəydi.” ”Ərlik, kişilik qüdrətinə sədəmə toxunmamış” Cəlaləddin bu hadisədən iki il sonra Cəlaliyyəni Hacibin mühasirəsindən xilas edir. Cəlaliyyə onu çox yüksək idrak sahibi, ləyaqətli, ağıllı bir adam kimi qiymətləndirir: ”Ləyaqətlidi, müdrikdi, nəcibdi. Nanəcib hərəkət, iş
69 tutub qadın qəlbini sındırmaz. Ona namərd deyən olmayıb.” ”Xarəzmşah Cəlaləddin Mənqburnı bu anda əsl səhralar qartalı idi. Bu üzdən, dolğun ehtiraslı, qalın, azca çevrik dodaqlarından ciddi duranda fərman, gülümsəyəndə öpüşlər yağırdı.” ”... üzü qəlbinin hiss, beyn- inin fikir aynasıydı. Kədər də oxunurdu, sevinc də. Hifrəti də, məhəbbəti də oxunurdu. Bu kişi gözlərində bir qətrə hiylə yox idi, ər mərdliyi tökülürdü bu gözlərdən... O sərt, o hökmdar üzünə mehriban bir oğul ifadəsi çökürdü. Elə günəşli, elə fərəhli, elə qığılcımlı olurdu ki, bu oğul gözləri” və s. Yüksək pafosla, gurultu və dəbdəbə ilə təsvir edilən bu daxili və zahiri ”gözəlliklər” bir az əvvəl yalnız ”adını üstünə atması”nı istəyən Cəlaliyyəni əsir edir, tamamilə çaşdırır: ”Yandırıb-yaxırdı baxdıqca adamı bu gözlər”. ”Bu gözlərdən, bu şəfəq saçan gözlərdən, bu busə yağan dodaqlardan öpə bilsəydim. Bu güclü qollar arasında sümüklərim şaqqıldayanacan sıxılsaydım.” Cəlaləddin də eyni hissləri keçirir: ”Min gözəl içindən seçilirsən. Min məlahətli içində seçərəm səni. Adı mənim gözəl. Yatağına yatmadığım, nəfəsini duymadığım, hərarətinə isinmədiyim, halalım mənim!” Cəlaliyyə son məqamda da bütün yaxşı sifətləri Mənqburnıda görür: ”Məhəbbət, nəvaziş, mehribanlıq, minnətdarlıq bir-birinə qarışıb qəlbini çul- ğalamışdı. Özünü bu igid, yenilməz ər qarşısında, bu tikəsiz dost qar- şısında suçlu hesab edirdi”.(?) ”Bilmədim, qədrini bilmədim. mənə doğma qardaşdan, bacıdan, ərdən əzəl, hamıdan yovuq cəngavər! Xə- calətliyəm səndən. Səni sərt qarşılamışam. Səni incitmişəm. Bəlkə də qəlbinə dəymişəm. Amma sən... Amma sən... Amma sən... Harayımı təkcə sən eşitdin, harayıma təkcə sən qoşdun. Qurtardın məni Hacib bəlasından. Əzizim, mehribanım, pənahım, halalım mənim!” Daha nə demək olar? Heç Şəmsəddin Eldəgiz, heç Atabəy Məhəmməd, heç Qızıl Arslan bu sözlərlə təsvir edilməyib, hələ ədəbiyyatımızda bir vətən övladı onlara müraciətlə bu sözləri deməyib. Amma Cəlaləddin belədir, söz tapılsa, bəlkə daha tutarlı sözlərə ”layiqdir”. Amma başa düşmək olmur ki, tarixi təhrif etməkdə müəllifin məqsədi nədir. Bəlkə müasirlik naminə müəllif belə yol tut- muşdur?
Əslində, Cəlaləddin kimdir? Deyildiyi qədər nəcib və ədalətli, gözəl və hiyləsiz olmuşdurmu? Bütün tarixi tədqiqatlar, tarixi sənədlər bunun - bu fikrin ziddinədir; daha doğrusu, povestdə Hacibin və Cəlaləddinin təsviri tarixi faktları təhrif istiqamətindədir. Monqolların hücumu ilə dar- madağın edilən Xarəzmşah dövlətinin başçısı Əlaəddin Məhəmmədin oğlanları - Pirşah və Cəlaləddin atasının ordusunun qalıqları ilə
70 müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edirlər. 1224-cü ildə Pirşah, bir il sonra Cəlaləddin Azərbaycana hücum edir, Kirman, İraqi-Əcəm, Azərbaycan və Arranı istila edib beş il öz hakimiyyəti altında saxlayır. Cəlaləddin Təbrizdə özünü xalqa qayğıkeş kimi göstərməyə çalışsa da, əslində, bir iş görmür, faktik olaraq, Azərbaycanda Atabəylər dövlətinin axırına çıxır. Hökmranlıq etdiyi müddətdə Azərbaycanda Atabəylər dövlətinin bərpasına çalışan neçə-neçə hərəkatı amansızcasına yatırır. Gəncədə Bəndərin başçılığı ilə ba- şlanan üsyana amansız divan tutur, 30 nəfər üsyan başçısının boynunu vurdurur və Bəndərin özünü tikə-tikə doğratdırır. Cəlaləddin özünü bu ətrafda çox pis aparır və heç bir qonşu ilə yola getmir. İbn Vasil bu barədə yazır: ”... esli bı on vel porədoçnıy obraz jizni, bıl bı spravedliv i ne prolil bı stolğko krovi, to on sbilsə bı s monqolami, tak kak eqo voysko bılo preqradoy mejdu nami i monqolami. Ho on vel poroçnıy obraz jizni, qreşil, çinil nespravedlivosti, vrajdoval s sosedəmi, vel sebə predatelğski i vızıval nedovolğstvo.” 1 . Başqa bir tarixçi - İbn əl- Əsir də onun haqqında eyni fikir söyləmişdir: ”Djalalad-Din bıl çelovekom durnoqo povedeniə, ploxo upravləl svoim qosudarstvom. He bılo ni odnoqo iz sosedskix praviteley, s kotorım bı on ne vra- jdoval, ne posəqal bı na eqo vladeniə i ne bıl bı dlə neqo nejelatelğnım sosedom. Po gtomu vse oni pokinuli eqo i ne protənuli emu ruku po- mohi.”
2
Bizim misilsiz qəhrəmanlarımız, gözəl dövlət başçılarımız, tarixi şəxsiyyətlərimiz dura-dura, tarixi mənbələrin bu cür qiymətlən- dirdiyi bir istilaçını göylərə qaldırmaq cəhdi, hansı niyyətlə olur-ol- sun, poeziya tələblərinə ziddir. Belə yaramaz olduğu, heç bir qonşu ilə yola getmədiyi və ölkə daxilində ədalətsizliyi ucundan Cəlaləddin 1231-ci ildə monqolların hücumuna davam gətirmir, heç kəsdən kömək görmür və asanlıqla məhv olur * . Cəlaləddin heç vaxt iki xalqın qəhrəmanı səviyyəsinə yüksələ bilməmişdir və onu zorla belə bir mövqeyə qaldırmaq mənasızdır. İndi tarixi hamı oxuyur, lakin doğru bədii əsər hafizələrdə daha dərin iz buraxır. Cəlaləddin təkcə dövləti idarə işlərində qüsurlu deyildi, hiss olunur ki, o, əxlaqca da naqis bir şəxsiyyət olmuşdur. İstila etdiyi vilayətlərin hakimlərinin arvadını özünə siğə etməsi, həm də bunu
1 Áàõ: Ç.Ì.Áóíÿòîâ.Ãîñóäàðñòâî Àòàáåêîâ Àçåðáàéäæàíà (1136-1225). Èçä., Ýëì,Áàêó, 1978, ñ.136. 2 Éåíÿ îðàäà.. * Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿêè êÿíäëÿðäÿí áèðèíäÿ äþéÿ-äþéÿ þëäöðìöøëÿð. Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|