Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
64 yüksək bir məharətlə ad verilib. Bu, həyatın o biri üzüdür. Bütün bunları insan görür, dərk edir, lakin dərs ala bilmir. Gəncliyində Hikməti dəlicəsinə sevən, lakin onun ”kəndçiliyini” bəyənməyən Bil- lur tədricən ondan soyuyur, istehzaya keçir: ”Kənddə qırmızıyanaq qızlar var, Manqa başçısı!” və varlı, vəzifəli birisinin evinə köçür, ”şlyapalı ledi” kimi yaşayır, qızlarını ”kiçik ledi”, ”bir cüt qrafinya” kimi böyüdür, lakin bir neçə il keçməmiş, ürəyindəki dəhşətli boşluğu görüb, var-dövlət, cah-cəlal, brilyantlar içərisində son dərəcə yoxsul bir həyat keçirdiyini anlayır, ömrünü puç etdiyini dərk edir. Hikmət onunla görüşərkən başa düşür ki, ”bütün o dəbdəbə, təntənə, hərdən qəşşə çəkmək, dilavərlik onun bağrından qopub gələn ahın” o biri üzüdür. Romanda bir dəfə də olsun bilavasitə işarə edilməsə də, hiss olunur ki, mədəaltı vəzdəki şiş bu gözəl ”ledi”ni vaxtından əvvəl Yasamal gölündəki qayıqlara tərəf aparır. Sən eyş-işrət içərisində dolanasan, balaca qızlarının barma- ğındakı üzüyün qiymətinə ”əlli gəlini bəzəmək” mümkün ola, sənin qarşındakı adam - bir vaxt bəyənmədiyin, öz sevimli övladına bir velosiped ala bilməyən şəxs insanları və dünyanı yaşatmaq üçün dün- yanın möcüzəsini yarada, - həyatın təəssüf dolu ziddiyyətləridir. S.Əhmədovun bu cür ümumiləşdirmə qabiliyyəti başqa ro- manlarında da özünü göstərir. Yazıçının belə geniş qarşılaşdırma və müqayisələri ilə yanaşı, konkret müqayisələri də təbii və sərrastdır; həm komik, həm də ciddi müqayisələrində obrazlı təfəkkür çox uğur- ludur: ”Şubanı dağının ətəyindən yenə qatar keçirdi, uğultu dərəyə düşürdü, elə bil, çay daşmışdı.” Yaxud, rəğbət bəsləmədiyi direktorun başının təsviri: ”O idi, direktor, Səlim Xəliloviç, başı açıqdı, yumur- tanın içinə oxşayırdı: saralan daz, dövrəsi ağ.” ” ... onun laboratoriyası Ema, direktoru Rozadı, filtri Zəminədi, sintezi də təzəcə gətirdiyi Zərifə.” Oxucu artıq sözə ehtiyac duymadan direktorun ”şəxsi” keyfiyyətləri ilə ətraflı tanış olur.
Sabir Əhmədov həyatın hər üzünü, həm keçmişini, həm indis- ini, həm də gələcəyini, həm səbəbi, həm də nəticəni özünəməxsus bir üslubda ümumiləşdirməyi bacaran usta yazıçıdır. Onun əsərlərindən oxucular müasirlərimizin mənəvi-psixoloji aləmi barədə ensiklopedik məlumat ala bilərlər.
65
66 TARİXİ POVESTDƏ TARİXİN TƏHRİFİ
”Cəlaliyyə” 1 tarixi mövzuda yazılmış bir povestdir. Əsər Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın Zahidə xatundan olan qızı Nax- çıvan hakimi Cəlaliyyənin həyatından və mübarizəsindən bəhs edir. Azərbaycanın qadın qəhrəmanlarını, görkəmli dövlət və mədəniyyət xadimlərini üzə çıxarmaq, onları xalqa daha yaxşı tanıt- maq və sevdirmək sahəsində yazıçı Ə.Cəfərzadənin xidmətləri böyük- dür. Yazıçının belə tarixi qadın qəhrəmanlarından biri də Cəlaliyyədir. Müəllif Cəlaliyyəni hərtərəfli təsvir etməyə çalışmışdır: o, atası Cahan Pəhləvanın və əmisi Qızıl Arslanın sevimlisidir; Naxçıva- nın gözəlliklərini, Əlincənin əzəmətini, şeri-sənəti sevən qızdır; Ni- zaminin ”Xəmsə”sini ətrafındakı qızlara oxumaqdan doymur; Nizami ilə görüşünü, bu görüşün həyəcanlı anlarını unuda bilmir. Cəlaliyyə eyni zamanda dövlət xadimidir, bir vaxt ona iqta verilmiş Naxçıvanın ədalətlə idarəsinə çalışır. Hakim olduğu ərazidə vaxtaşırı insanların arzu və şikayətlərini dinləyir. Müəllifin fikrincə, sevgisində də möhkəmdir, ilk əri pəhləvan oğlu Cəlallı Cəmşidi unuda bilmir, onun yadigarı Cəlalı böyüdüb əsl vəliəhd kimi yetişdirmək istəyir. Sarayındakı bütün xidmətçilər qadınlardan ibarətdir. O, öz ətrafına Canfəda xanım, Mahim ana, Zeynəb, Olcay kimi saf, mehri- ban, zərif qadınları, qızları toplamışdır. Saraydakı bütün işləri qadınlar idarə edir. Lakin bir gün Naxçıvan hakiminin şeirlə, sənətlə, nəğmə ilə keçən gözəl və rahat günlərini atasının məmluku Aydoğmuş pozur. Aydoğmuşun ona - mələkəyə məhəbbəti və Hilat hakimi Hacib Əlinin Naxçıvana basqını onların sakit həyatına son qoyur. Cəlaliyyəni sevən, onunla evlənməklə Naxçıvana sahib olmaq istəyən sərkərdə Aydoğmuş qızın onun arzularını qəbul etməyəcəyini gördükdə Haciblə birləşir, vəliəhdi oğurlayır və mələkənin özünü də oğurlamağa çalışır. Vəliəhd məhv olur. Hacib Aydoğmuşun iştirakı və köməyi ilə Naxçıvanı mühasirəyə alır. Lakin bu zaman Xarəzmşah Cəlaləddin Manqburnı köməyə gəlir, Hacibin adamları Aydoğmuşu məhv edərək geri çəkilir. Cəlaliyyə böyük məmnuniyyətlə Cəlaləddin ilə evlənir. Qeyd etməliyik ki, Atabəylər dövrü Azərbaycan xalqının vəziyyəti maraq doğurur, bu dövrün tarixi-bədii tədqiqi
1 ß.Úÿôÿðçàäÿ. Úÿëàëèééÿ, Áàêû, 1983. 67 yazıçılarımızın qarşısında böyük vəzifələr qoyur. Azərbaycan feodal dövlətinin yaranmasında, inkişafında, xalqın dirçəlişində Şəmsəddin Eldəgizin və onun övladlarının böyük rolu olmuşdur. Tarixi vərəqlədikdə aydın olur ki, bu dövrün hər bir kiçik səhifəsi qüdrətli sənət əsərləri üçün zəngin material verir. Ən mühüm məsələ tarixi tarixə uyğun şəkildə, həqiqətləri təhrif etmədən təsvir etmək, bu böyük dövr haqqında düzgün təsəvvür yaratmaqdır. Tarixi hadisələri obyek- tiv əks etdirmək, xalqı onun keçmişi ilə düzgün tanış etmək yazıçının əsas vəzifəsidir. Süni, saxta, uydurma, qeyri-tarixi hadisələrin qələmə alınması oxucunu çaşdırır, keçmişə münasibəti korlayır, tarixi du- yumla yaranmış təsəvvürləri heç edir. Ədəbiyyat da tarix kimi tarixi düzgün əks etdirməlidir. Bədii ədəbiyyat tarixdən çox oxunur, buna görə də onun düzgün və obyektiv mövqeyi daha vacibdir. Bu tələblərə cavab verməyən əsərlər sadəcə olaraq mövzunu korlamaqla qalmır, dövrə yanlış münasibət yaratmaqla zərərli bir şey kimi ortaya çıxır. Bu cür prinsipləri nəzərə aldıqda, Ə.Cəfərzadənin ”Cəlaliyyə” povesti rəğbət doğurmur. Əsərdə süni və qeyri-məntiqi nöqtələr çoxdur. Bunlardan əlavə, tarixin təhrifi daha zərərli görünür. Şeir, sənət aşiqi olan Cəlaliyyə Nizami ilə görüşür, lakin bu görüşdən yadda qalacaq bir detala təsadüf edilmir. Oxucu bu görüşdən çox şey gözləyir, lakin görüşün mənasızlığına təəssüf edir. Nizami əsərlərinin oxunuşundan, Nizaminin qadına ”mənfi” münasibətlərindən ibarət bölmələr oxucuya heç nə öyrətmir. Bunlar və bir çox səhifələrdəki folklor materialları povesti qəzet məqaləsinə ox- şadır. Cəlaliyyənin şəxsi təşəbbüsləri, ağıl və iradəsi, cəsarəti görün- mür. Düzdür, Aydoğmuş kölədir və sonralar həqiqətən Atabəyin kölələrindən bəziləri xain çıxmışlar, lakin Cəlaliyyəni sonsuz bir məhəbbətlə sevən bir adamın birdən-birə Cəlaliyyəyə qarşı amansız bir cəllada çevrilməsi oxucunu inandırmır. Hətta Hacib Əli onun hərəkətlərinə nifrət edir. Povestdə bəzi döyüş səhnələri də çox qəribədir. Naxçıvan yaxınlığında döyüşdə vaxtilə Aydoğmuşu dəlicəsinə sevən Olcay im- kan tapıb Aydoğmuşu ”ölümcül yaralayır”. Lakin bu cür ağır zərbə (”qəflətən qılıncını Aydoğmuşun sağ çiyninə endirir”) elə bir zərbə sayılmır, ”Aydoğmuş kimi sərkərdə və sağlam kişi üçün qız sığalı” hesab edilir. Bunun ardınca onun müttəfiqi Hacibin yavəri Həsən ”arxadan dəşmənini satqının enli kürəklərinin tam ortasına saplayır.” Elə bu anda Hacibin öz qılıncı da parlayır və ”düz Aydoğmuşun qaşları arasından başını bölür”. Belə bir halda Aydoğmuş ”mürəssə qəməyə əl atır” və elə bu vaxt boynunun ardından ”üçüncü qılınc
Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|