Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
71 ustalıqla qurmağa, qadının öz təşəbbüsü ilə bağlamağa çalışması onun təbiətində riyakarlıq olduğunu sübut edir. Təbrizi işğal edərkən Atabəylərin son hökmdarı Müzəffərəddin Özbək Əlincə qalasına qa- çır. Mələkə - Özbəyin arvadı Təbrizdə qalır. Guya mələkənin xahişi ilə Cəlaləddin şəriət qaydalarını pozaraq (Özbək mələkəni boşamamışdı, ona görə də şəhər qazısı Qəvaməddin əl-Cidari etiraz edir) onunla evlənir. Tarixçilərin məlumatına görə, Özbək bunu eşitdikdə bu izdivacın mələkənin razılığı ilə və ya zorla edildiyini soruşmuş, ona cavab vermişlər ki, mələkə öz arzusu ilə ərə getmişdir. Əl-Həsəvi yazır ki, bunu eşitdikdə ”Özbək başını qoydu yastığın üstünə; o dəqiqə istiliyi artdı və bir neçə gündən sonra öldü». 1 1225-ci ildə bu hadisələrdən sonra Atabəylər hakimiyyətinə son qoyulmuş oldu. Bir il keçməmiş, Cəlaləddinin vəziri mələkənin Atabəy tərəfdarlarını üsyana hazırladığını, onlara hakimiyyət vəd etdiyini bildirir. Mələkə Xoy şəhərinə qaçır, Tala qalasında gizlənir. Lakin vəzir Şərəf əl-Mülk Xoy şəhərinə gəlib mələkənin bütün var-dövlətini müsadirə edir. Bu zaman mələkə kömək üçün Hilat hakimi Hacib Hüsaməddin Əliyə müraciət edir. Hacib ordusu ilə Xoy şəhərini və mələkəyə aid olan qalaları geri alır. Hilat vilayəti hələ Şəmsəddin Eldəgizin vaxtında Atabəylərin vassalı olmuş və Atabəylərə sədaqətlə xidmət etmişdir. Hələ Eldəgizin vaxtında Hacib öz ordusu ilə Atabəylər dövlətini basqınlardan qorumaq üçün dəfələrlə döyüşlərdə iştirak etmişdir. Ca- han Pəhləvanın bir qızı Hilat hakiminin arvadı olmuşdur. 1227-ci ildə Mərənd və Naxçıvan sakinlərinin xahişi ilə Hacib Əli bu yerləri də azad edir və Hilata qayıdır, bu zaman mələkə də onunla gedir. Cəlaləddinin vəziri Şərəf əl-Mülkün ordusu Arrana, oradan Şirvan- şahlar üzərinə hərəkət edir və sonra yenidən Azərbaycana qayıdaraq Naxçıvana yürüş etmək qərarına gəlir. Şəhər hakimi Cəlaliyyənin or- dusu onları də’f edir, vəzirin ordusu Şamiran qalasına çəkilir; Hacib Əli ona hücum edir. Şərəf əl-Mülk öz şəxsi şeylərini də qoyub qaçır. Hacib Əli yenidən Naxçıvana gəlir və Naxçıvan özü onu döyüşsüz qəbul edir. Hacib Mərəndə, oradan Təbrizə hərəkət edir və yalnız bu zaman İraqdan qayıdan Cəlaləddin Hacibin ordusunu dağıdır (1228). Göründüyü kimi, Hacib Əli Atabəylərin dostu və sədaqətli vassalı olmuşdur. Cəlaləddin isə bu dövlətin düşmənidir. Tarixi faktlar povestdəkini tamamilə təkzib edir. Cəlaliyyə povestdə qəddar düşmən hesab etdiyi adamları öz adları ilə deyil, guya tipikləşdirilmiş ”Hacib”
1 Ç.Ì.Áóíÿòîâ.Ãîñóäàðñòâî Àòàáåêîâ Àçåðáàéäæàíà, ñ.127. 72 sözü ilə ifadə edir: ”Hacib imiş... Hacib imiş...” Lakin müəllif Cəlaləddindən: ”İki Cəlal. Cəlaləddin və Cəlaliyyə, Cəlaliyyə və Cəlaləddin” deyə riqqətlə danışır. Cəlaləddinin Hacibə son qələbəsi istisna olmaqla, povestdə əksər tarixi şəxsiyyət, hadisə və münasibətlər təhrif edilmişdir. Cahan Pəhləvanın qızı Atabəy tərəfdarlarını qoyub, könüllü və məhəbbətlə Cəlaləddin ordusunu qəbul etməzdi. Bu ”məhəbbət” olsa-olsa, Özbəyin qadınının aldadıl- masına bənzər bir şey olardı. Əsərin dilində, müəllif təhkiyəsində səmimiyyətdən çox, gu- rultu var. Bu gurultu, süni pafos çox vaxt sözlərin yerli-yersiz təkrarı ilə yaradılır; müəllif oxucunu bir növ dilə basır, sözə basır; bu dil yazıçı dilindən çox, publisist dilidir, oçerk dilidir; qəhrəmanın hərəkət və davranışı, xeyirxah əməlləri ilə deyil, müəllif çox vaxt zəminsiz müqayisə və bənzətmələrlə rəğbət yaratmağa çalışır. ”Birdən mənə elə gəldi ki, bu mavi ənginliklərdə qanad çalan heç də qartallar deyil. Bir cüt igidin ruhudur. Bir cüt igidimin ruhudur. Atı tutaş, qanı tutaş, dili, dini tutaş bir cüt yer övladının ruhudur. Cəlaləddinlə Cəlaliyyə! Bir cüt Cəlal gəlmişdi bu gözəl dünyamıza! Bu gözəl Əlincəmizə! İki qar- daşın - Özbəklə Azərin övladları idi o bir cüt Cəlal - Cəlaləddinlə Cəlaliyyə, Cəlaliyyə ilə Cəlaləddin. Onları Əlincə məhəbbəti birləşdirmişdi, Əlincə məhəbbəti!”
tərənnümünə görə müəllifi alqışlayanlar da ola bilər. Lakin tarixi şəxsiyyətlərin gördükləri xeyirxah işlərin üzərinə qələm çəkmək, dostu düşmən, düşməni dost kimi təsvir etmək heç bir xeyirxah məqsədə qulluq edə bilməz.
73 XALİSİN MÜQƏDDƏS ARZUSU VƏ QƏFİL SEVGİSİ
Vidadi Babanlının ”Müqəddəs ocaq” 1 romanında insanın yaşamaq arzuları, ağır və dəhşətli xəstəliklərə qarşı mübarizə meyli, kəndin, kəndlinin təsərrüfatçılıq ənənələrinin yaxşı cəhətlərini qoruyub saxlamaq istəkləri ifadə olunmuşdur. Əsərin qəhrəmanı Xalis son dərəcə xeyirxah bir işlə məşğuldur - xərçəng xəstəliyi ilə mübarizə aparmaq üçün təbii otlardan, çiçəklərdən dərman hazırlamaq və bu yolla həmin xəstəliyin kökünü kəsmək istəyir. Xalisdə bu keyfiyyət təsadüfi deyil, irsi köklərlə bağlıdır: babası Talıb Mövlamverdi həkimin, dava-dərmanın olmadığı çətin günlərdə kəndin camaatını xəstəliklərdən bu qəribə otlarla xilas etmişdir. İndi Xalis dağlara gəlib ki, babasının həmin o unudulmuş otlarını yenidən, həm də elmi şəkildə təbabətə gətirsin, insanları dövrün bu dəhşətli bəlasından birdəfəlik xilas etsin. Bu işdə kəndin xeyirxah adamları, xüsusən babasının yaxın dostu qoca və xəstə Xeyri kişi ona yaxından kömək edir.
Aspirant Xalis çox vacib bir problemin həlli ilə məşğuldur. Lakin əsərdə onun işi otlar və çiçəklər toplamaqdan irəli getmir. Lap qədimlərdən deyildiyi kimi, ”həkimin üç silahı var: söz, bitki və bıçaq.” Xalis bunlardan ikincisi ilə məşğuldur, lakin hələ işin ba- şlanğıc mərhələsindədir: topladığı otlardan, çiçəklərdən nə alacağını, necə istifadə edəcəyini görmürük və bilmirik. Dərman bitkilərinə gəldikdə, bunlar ümumən ölkəmizdə və eyni zamanda Xalisin gəldiyi dağlarda çox zəngindir. Xalis bir dəfə də fikrindən keçirmir ki, Sovet İttifaqı ərazilərində bitən 20 min dərman bitkisinin 4 mindən çoxu Azərbaycandadır; Azərbaycanda 180-dən artıq yabanı dərman bitkisi bitir və bu bitkilərin altmış dördündən müasir təbabətdə, yüz əllisindən xalq təbabətində istifadə edilir. Biz müəllifdən belə elmi- statistik məlumatlar istəmirik, lakin bu sahə ilə məşğul olan aspirant dünyadan xəbərsiz kimidir, elə bil, bu aləmdə heç bir şey oxumayıb. Hiss olunur ki, bu sahədə dərin biliyi və müşahidəsi də yoxdur. Özü kənddən ola-ola, çovğuna, doluya, yağışa təəccüblə baxmağı bir yana, dağların döşündə, çəmənlərdə yerimək belə onun üçün çox çətindir və bu adam elm, kitabların verdiyi məlumat barədə qətiyyən fikirləşmir, yalnız gözünü babasının bu əziz və xəstə dostunun - Xeyri kişinin köməyinə dikmişdir. Lakin burada da bir uyğunsuzluq var: Xeyri kişi
1
”Азярбайъан” журн., 1983, № 2, 3.
Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|