Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
8
MƏQALƏLƏR
9
(Həqiqi proza poeziyadır) Dünya xalqlarının mədəni tarixi göstərir ki, dillərin tükənməz imkan və vasitələri böyük sənət dühalarının əsərləri ilə maddiləşərək əbədi yadigara çevrilir. Ümumxalq dilinin, ədəbi dilin qanunauy- ğunluqlarının, sənətkarın sözdən istifadə qüdrətinin, sözə estetik münasibətinin aşkara çıxarılması üçün əsas materialı bədii dil verir. Ona görə də sənətkar və söz, yazıçı və dil problemi filoloq və estetləri daim özünə çəkən mürəkkəb və çoxşaxəli bir problem olub, mövzu, fərdi üslub, ədəbi metod, yazıçının ictimai-siyasi mövqeyi və s. kimi mühüm məsələlərlə möhkəm bağlıdır. Xüsusən milli ədəbiyyatın tarixi qədim və zəngin olduqda bu problem hüdud və sərhədlərinin genişliyi, mürəkkəbliyi ilə qarşıda daha geniş vəzifələr qoyur, estetik fikir İ.Nəsimi, M.Füzuli, M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, C.Cabbarlı, S.Vurğun kimi böyük dühalara üz tutur, hər dəfə onun qarşısında yeni bir aləm açılır, sənət sirlərinin tədqiqi fonunda xalq dilinin öz sirləri, ədəbi və bədii dilin inkişaf, zənginləşmə, saflaşma, xəlqiləşmə yolu da öyrənilir. Buna görə də yüksək poeziya nümunələrinin, hekayə, povest, roman, epos kimi rəngarəng janrların, dram dilinin sənətkarlıq sirlərini öyrənmək, minillik anadilli ədəbiyyatımızın dilini tədqiq etmək, böyük sənət ustalarını fərqləndirən əlamət və xüsusiyyətləri ümumiləşdirmək filologiyamızdan hələ çox işləməyi, intensiv yaradıcılıq yolu keçməyi tələb edir. Əslində, sənətkarın dilə münasibəti ilk sənət əsərləri yarandığı gündən müəyyənləşməyə başlamış, bədii əsərin dili haqqında ilk sözü sənət ustalarının özləri söyləmişlər. Nəsimi, Füzuli kimi klassiklərdə dilə münasibət sözə, hikmətə münasibət kimi formalaşır. Füzuli ”Can sözdür, əgər bilirsə insan” dedikdə ”söz-dil” paralelliyini az qala sona çatdırır, lakin onun ”Ol səbəbdən...” sözləri ilə başlayan məşhur qit’əsi artıq dilə nəzəri münasibətin bünövrəsidir. A.Bakıxanov, M.F.Axundov sözdən dilə keçir. M.F.Axundov bədii dilin bir sıra prinsip və tezislərini irəli sürür. Mollanəsrəddinçilərin, xüsusən Mirzə Cəlilin qələmi ilə dilin mühüm nəzəri-estetik problemləri geniş şəkildə fikir meydanına çıxarılır, ilk dəfə olaraq, dil məsələləri bir ideya, bir mövzu kimi bədii əsərə daxil olur. Bu proses ”Danabaş kəndinin əhvalatları”ndan başlayır, ”Anamın kitabı”, ”Dəli yığıncağı” və
10 onlarca bədii-publisistik əsərlə genişləndirilir, dərinləşdirilir. Bu proses sovet dövründə daha böyük vüsətlə davam etdirilir. XX əsrin əvvəllərində müxtəlif təmayüllərin döyüş meydanından çıxan dilimiz və ədəbiyyatımız xəlqi prinsiplər əsasında çoxşaxəli bir inkişaf yolu keçir. Lakin bu dövrdə bədii dil deyil, Azərbaycan milli ədəbi dili müzakirələr meydanına çıxarılır, əlifba, orfoqrafiya, terminologiya, ədəbi tələffüz, dilin təmizliyi məsələləri dəfələrlə müzakirə edilir, həcmli orfoqrafiya və tərcümə lüğətləri çap olunur. Bu dövrdə B.Çobanzadənin ardınca bədii dil problemləri ilə məşğul olan Ə.Də- mirçizadə öz əsərləri və yetirmələri ilə böyük bir məktəb yaradır. Sovet dövründə heç kəs bədii dil problemləri ilə Ə.Dəmirçizadə qədər məşğul olmamış və onun qədər mütəxəssis yetirməmişdir. Lakin Ə.Dəmirçizadəni ədəbi dilimizin tarixi maraqlandırdığından o, klassiklərin dilinin tədqiqi ilə daha çox məşğul olmuşdur. Belə bir vaxtda - 30-40-cı illərdə S.Vurğun, S.Rüstəm, R.Rza, M.Rahim, M.Müşfiq, M.İbrahimov, S.Rəhimov, Ə.Əbülhəsən, H.Mehdi, S.Rəh- man, Mir Cəlal və b. gənc və istedadlı qüvvələr meydana çıxmışdı. Ədəbiyyatımıza, milli dilə yeni baxışla yüksələn bu gənclərin bədii dilinə az nəzər salınır, onların bədii dilinə məxsus yeni keyfiyyətlər ümumiləşdirilmir, dilçilərimiz daha çox dilin tarixi, müasir ədəbi dilin quruluşu, dialekt və şivələrimizin tədqiqi ilə məşğul olurdular. Bu cəhətdən Mir Cəlalın 30-cu illərin sonlarında söylədiyi aşağıdakı fikir çox səciyyəvidir: ”...Hər şeydən əvvəl onu qeyd etməliyəm ki, bizim dilçilərimiz bədii dilin bugünkü inkişafı ilə qəti surətdə maraqlanmır- lar. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, bütün dilçilərin son beş ildə oxuduqları əsərlərin hamısı bir yerə yığılsa, bir listdən çox olmaz. Dilçilərimiz bədii ədəbiyyatımızın inkişafı ilə maraqlanmırlar. Onlar nə nasirlərimizi, nə də ki şairlərimizi oxuyurlar. Onlar bu və ya digər yazıçının əsərindən parçalar kəsib dərs kitablarına tikməklə öz vəzifələrini bitmiş hesab edirlər. Bədii dilimizdə əmələ gələn yaxşı-pis cəhətləri analiz etmək, ona qiymət vermək və bundan doğan prinsipial məsələlərlə məşğul olmaq nədənsə dilçi mütəxəssislərimizi maraqlandırmır”
1
Bu proses bəzi istisnalarla 50-60-cı illərdə də davam etdiyindən Sovet hökumətinin yaratdığı geniş imkanlar əsasında qol- qanad atan yeni nəslin nümayəndələri - S.Vurğun, M.İbrahimov, H. Mehdi, S.Rəhimov, R.Rza kimi odlu qüvvələr dilçilərimizin də işini görmüş, böyük bir dövrdə yaranmış qiymətli nəsr və poeziya
1 «ßäÿáèééàò ãÿçåòè», 5 èéóí 1939-úó èë. Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|