Baki döVLƏt universiteti

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 117
Nazirliyinin «yerli vəziyyəti nəzərə almaq» şərtlərində verəcəyi 
qərarla müəyyənləşməli idi.  
XIX  əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda  şəhər statusuna 
malik olan 10 şəhər vardı. Bunlar aşağıdakılar idi: Bakı, 
Şamaxı, Quba, Şuşa,Yelizavetpol, Lənkəran, Naxçıvan, Or-
dubad, Zaqatala, Nuxa. 1873-cü il siyahıyaalınmasına görə 
şəhərlərdə əhalinin sayı aşağıdakı kimidir: 
Bakı şəhəri   -15.105 
nəfər 
Şamaxı 
  -25.087 
«---» 
Quba 
  -11.324 
«---» 
 
Lənkəran   -4.779 
«---» 
Yelizavetpol  
-18.505 
«---» 
Şuşa 
  -24.552 
«---» 
Nuxa 
  -20.917 
«---» 
Zaqatala  
-1.079 «---» 
Naxçıvan   -6.877 
«---» 
Ordubad  
-3.489 «---» 
Azərbaycan  şəhərlərində ictimai idarə sistemi mövcud 
deyildi və şəhər təsərrüfatı polisin ixtiyarında idi. 
16 iyun 1870-ci il şəhər islahatı burjua xarakterli islahat 
idi və islahat şəhərlərin idarə olunmasına ictimai qüvvələrin 
cəlb edilməsini nəzərdə tuturdu. İslahatın keçirilməsinin 
səbəblərindən biri şəhərlərin iqtisadi həyatında artıq həlledici rol 
oynayan sənayeçilərin, sahibkarların ölkənin,  şəhərlərin 
ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etmək niyyəti ilə bağlı idi. 
Odur ki, hökumət yeni formalaşan burjua cəmiyyətinin 
təbiətinə uyğun olaraq şəhər  əhalisinin bütün təbəqələrinin 
iştirakını təmin edən islahat keçirir. 
Şəhər islahatının  əsas mahiyyəti  şəhər  əhalisinin və 
ictimai təşkilatların şəhərin həyatının müxtəlif sahələrində fəal 
iştirakını təmin etməkdən ibarət idi. 
16 iyun 1870-ci il şəhər  Əsasnaməsinə görə,  şəhər 
Dumasına seçkilərdə yalnız kişilər iştirak edə bilərdilər, 
II mühazirə 
 
 
118
qadınlar səs vermək hüququndan məhrum olduqları üçün 
seçkidə iştirak etmirdilər. 
Səsvermə hüququna 25 yaşına çatan və  şəhər rüsumunu 
ödəyən və müəyyən  əmlak senzinə malik olan kişilər malik 
idilər. Bundan başqa,  şəhər vergisi ödəyən cəmiyyətlər, 
yoldaşlıqlar, müəssisələr də seçki hüququna malik idilər.  
Şəhər rüsumunu ödəyənlərə daşınmaz  əmlak sahibləri, 
ticarət və  sənaye müəssisələri sahibləri, tacir, sənətkar və 
arşınmalçı şəhadətnamələri olan şəxslər aid edilirdi. 
Şəhər  Əsasnaməsinə görə seçicilər ödədikləri  şəhər 
vergisinin həcminə uyğun olaraq 3 senz qrupuna bölünürdülər 
və  hər bir qrup şəhər Dumasına seçiləcək deputatların –qlas-
nıların 1/3-ni seçməli idi. Şəhər Dumasına cəmisi 79 qlasnı 
seçilməli idi.    
Azərbaycanda 1870-ci il Əsasnaməsi verildiyi ildə tətbiq 
edilmədi. Rusiya dövləti Zaqafqaziyada, o cümlədən 
Azərbaycanda islahatı gec keçirdi. İslahat haqqında sərəncam 
elan edilikdən sonra Qafqaz canişini Bakı  və Yelizavetpol 
qubarnatoru islahatın onların rəhbərlik etdikləri quberniya 
şəhərlərində  həyata keçirilməsi haqda öz mülahizələrini 
bildirmək göstərişi verir. Bakı qubernatoru Kolyubyakin 
sorğuya cavabında Bakı quberniyası  şəhərlərində islahatın 
mümkün qədər gec tətbiq edilməsini lazım bildiyini söyləyir. 
Qubernator bunun səbəbini belə  şəhr edirdi: 1) yerli əhalidə 
guya «özünü idarə  vərdişləri» olmamışdır, odur ki, Şəhər 
Əsasnaməsi onlar üçün qeyri-məqbuldur; 2) guya yerli əhali-
tuzemlər daxili Rusiya quberniyalarının çatdığı inkişaf 
haqqında heç bir təsəvvürə malik deyilmişlər, guya əhalinin 
ərzaqla təminatı, sağlamlığının qorunması, kredit 
müəssisələrinin təşkili, xeyriyyə cəmiyyətləri və xəstəxanaların 
və həmçinin teatr, kitabxanaların təşkili barədə onların heç bir 
təsəvvürü yoxdur; 3) guya şəhər  əhalisi üçün islahatın 
keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq yaranacaq əlavə xərcləri ödəmək 

---

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 119
çətinlik törədər. Bakı qubernatoru Kolyubyakin şəhərlərin 
əvvəllərdə olduğu kimi polislər tərəfindən idarə edilməsinin 
saxlanılmasını  təklif edirdi, polis idarəsi nəzdində  məsləhətçi 
bir orqan kimi şəhər Dumasının yaradılması ona görə daha 
məsləhətli olardı. Özü də, məhdud çərçivədə həyata keçirilməli 
olan bu islahat yalnız Bakı  şəhərində  tətbiq edilməli idi. Bakı 
quberniyası  şəhərlərindən ancaq Bakı  şəhərində  Şəhər 
Əsasnaməsinin məhdud, dar çərçivədə  həyata keçirilməsinin 
zəruriliyini qubernator Qafqaz canişininin sorğusuna cavabında 
bildirmişdi. 
Yelizavetpol qubernatoru da «yerli əhalinin geriliyi və 
inkişafdan son dərəcədə geri qalmasına» istinad edərək  Şəhər 
Əsasnaməsinin quberniyada tətbiq edilməsinin «qəti  əleyhinə 
olduğunu» sorğuya cavabında bildirmişdi və mövcud qaydanın, 
-yəni  şəhər təsərrüfatının polis idarəsi vasitəsilə idarə 
olunmasının saxlanılmasını lazım saymışdı. Yelizavetpol 
qubernatoru bunu həmçinin «əhalinin azsaylılığı» və  şəhər 
rüsumlarının ağırlığı ilə izah edirdi.  
Beləliklə, Zaqafqaziyanın rəsmi dairələri ölkənin idarə 
edilməsində  hərbi-polis metodlarının saxlanılmasında israrlı 
olduqlarını bir daha sübut edirdilər. 
16 iyun 1870-ci il Şəhər  Əsasnaməsinin Zaqafqaziyada 
tətbiqi məsələsi 1874-cü il oktyabrın 28-də Dövlət  Şurasında 
müzakirə edilir və islahatın tətbiqi canişinə  həvalə edilir və 
onun üzərinə qoyulur. 
1870-ci il Şəhər  Əsasnaməsi 1878-ci ildə yalnız Bakı 
şəhərində  tətbiq edilir, özü də ancaq şəhərin sərhədləri və 
şəhərə ayrılan «örüş» yerləri çərçivəsində. Bakı  şəhərinin 
zavod-mədən zonası  şəhər  ərazisinə daxil edilmirdi, odur ki, 
islahat oraya tətbiq edilmirdi. 
Bakı  şəhər dumasına seçkilər 6-9 dekabr 1877-ci ildə 
keçirilir,  şəhər  əhalisi  şəhər vergisini ödəmə miqdarına uyğun 
olaraq 3 qrupa bölünmüşdü: 
II mühazirə 
 
 
120
I qrup - 10 seçici, olardan 4-ü qeyri-xristian. 
II qrup - 155 seçici, onlardan 73-ü qeyri-xristian 
III qrup - 3,324 seçici, onlardan 2,234-ü qeyri-xristian 
Hər bir qrupa 24 qlasnı seçilməli idi. Rusiya imperiyası 
yerli azərbaycanlılara münasibətdə qeyri-bərabərlik prinsipini 
əsas götürür, yerli Azərbaycan  əhalisindən seçilən qlasnıların-
deputatların sayı xristian qlasnılardan çox ola bilməzdi. 
Beləliklə, yerli azərbaycan  əhalisindən seçilən qlasnılar sayca 
xristian əhalisindən seçilən qlasnılardan az idilər. 
Şəhər  Əsasnaməsinə uyğun olaraq şəhərin ictimai 
orqanları təsis edildi: 1) Şəhər Duması; 2) Şəhər Upravası. 
Şəhər dumasının İcraedici orqanı Şəhər Upravası və şəhər 
Qlavası idi. 
Şəhər Qlavası  həm Dumanın, həm də Upravanın sədri idi. 
Dumanın seçdiyi Qlavanı Daxili İşlər Nazirliyi təsdiq edirdi. 
Sözsüz ki, Qlava yalnız rus olmalı idi.  
Bakı şəhər Duması 8 yanvar 1878-ci ildə açılır. 
Azərbaycanlılardan H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, H.Hacın-
ski, H.Zərdabi, K.Mahmudbəyov, Ə.Topçubaşov ilk Bakı şəhər 
Dumasına qlasnı seçilmişdilər. 
Şəhər Dumasının səlahiyyət dairəsinə  aşağıdakı sahələr 
daxil idi: 
a) şəhər təsərrüfatı 
b) yerli ticarət və sənayeni himayə 
c) səhiyyə 
ç) xalq təhsili 
d) yanğınla mübarzə. 
Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, Bakı  şəhər 
Dumasında işlər rus dilində aparılırdı. H.Zərdabi məsələnin bu 
cəhətinə toxunaraq yazırdı ki, «şəhər divanxanalarında danışıq 
və yazı-pozu rus dilində olacaq» və odur ki, o, rus dilini bilən 
şəxslərin seçilməsini məsləhət bilirdi. 
 
Ədəbiyyat 

---