Baki döVLƏt universiteti

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 101
tipli müəssisələrin meydana gəlməsi dövrüdür. 50-60-cı illərdə 
Azərbaycanda buxar qurğusu və muzdlu əməyin tətbiqinə 
əsaslanan iri fabrik istehsalı meydana çıxır. Bu dövrdə 
ölkəmizdə kapitalistcəsinə inkişaf edən  əsas sənaye sahələri 
neft emalı, mis istehsalı, ipəksarıma sənaye sahələri olmuşdur. 
Azərbaycan iqtisadiyyatının aparıcı sahəsi  əlbəttə  kənd 
təsərrüfatı idi. Lakin kənd təsərrüfatında kapitalist mü-
nasibətləri sənayeyə nisbətən gec inkişaf edirdi.  
XIX əsrin 50-60-cı illərində iqtisadi irəliləyiş Azərbaycan 
iqtisadiyyatının bütün sahələrində, istər kənd təsərrüfatında, 
istərsə  də  sənayedə özünü göstərirdi. Burada bir məsələni 
xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, 50-60-cı illərdə Azərbaycan 
Rusiya imperiyasının müstəmləkəsi idi. Odur ki, ölkənin 
iqtisadi durumu Rusiyanın yeritdiyi iqtisadi və sosial siyasətdən 
çox asılı idi. Tarixi ədəbiyyatda belə bir fikir hökmrandır ki, 
Rusiyanın Qafqazı «iqtisadi fəthi» siyasi fəthindən sonra 
başlanıb, «iqtisadi fəth» məhz bu dövrə düşür. Rusiyanın bu 
«iqtisadi fəthi» Azərbaycanda mədən, ipəksarıma, neft emalı 
kimi sənaye sahələrinin inkişafına böyük təkan vermiş oldu.  
XIX  əsrin 50-60-cı ilərində Azərbaycanın kənd 
təsərrüfatında da əvvəlki illərə nisbətən sözsüz ki, məhsul 
istehsalı artırdı. Bu, ilk növbədə yeni əkin sahələrinin 
yaradılması, meşə sahələrinin və otlaqların  əkin üçün istifadə 
olunması, yeni, yüksək məhsuldar sortların istifadəsi, 
aqrotexniki tədbirlərin tətbiqi ilə bağlı idi. Bu dövrdə Rusiya 
bazarında Azərbaycandan aparılan kənd təsərrüfat 
məhsullarına- ipək, düyü, yun, quru meyvə və s. böyük ehtiyac 
vardı ki, bu da kənd təsərrüfatı məhsularının həm kəmiyyətcə, 
həm də keyfiyyətcə artımının  əsas səbəblərindən biri idi. Bu 
dövrdə Azərbaycada  əvvəllər olmayan isthesal sahələri də 
yaranır ki, bunlardan biri də məsələn, qarğıdalı istehsalı idi. 
XIX  əsrin 50-60-cı illərində  kənd təsərrüfatında aparıcı 
rol əvvəllərdə olduğu kimi taxılçılığa məxsus idi. Öz bol taxılı 
II mühazirə 
 
 
102
ilə fərqlənən Qarabağ, Şirvan və Qubada çoxlu taxıl toplanırdı. 
Kəndlilərin istehsal etdikləri məhsulun xeyli hissəsi ölkənin 
daxili bazarlarına satışa göndərilirdi. Azərbaycanda yetişdirilən 
yüksək keyfiyyətli taxıl məhsulları ümumdünya sərgisinə belə 
göndərilirdi və mükafata layiq görülürdü. Çəltikçilik 
Azərbaycanda  ənənəvi təsərrüfat sahəsi idi. Çəltik Talış, 
Qarabağ, Quba, Şirvan, Zaqatala və b. yerlərdə becərilirdi. 
Çəltik daha çox əmtəəlik məhsul idi. 1852-ci ildə Naxçıvanda 
Hindistandan gətirilmiş çəltik növü becərilirdi. 
XIX  əsrin 60-cı illərində üzümçülük kənd təsərrüfatında 
kapitalist münasibətlərinin inkişaf etdiyi sahələrdən biri idi. Bu 
dövrdə, Azərbaycanda  şərabçılıq geniş inkişaf edirdi, çünki 
Rusiya bazarında şəraba böyük ehtiyac vardı. 
50-ci illərin sonu – 60-cı illərin  əvvəllərində Azərbay-
canda ipək istehsalı xeyli artmışdı.  Əgər 1861-ci ildə Bakı 
quberniyasında 17.352 pud ipək istehsal edilmişdisə, 1865-ci 
ildə artıq isthesal 19.343 puda çatmışdı. Bu illərdə, Avropada 
ipəkqurdu xəstəliyi ipək sənayesinin böhranına səbəb olmuşdu, 
böhrandan çıxış yolunu xarici ölkələr Azərbaycandan sağlam 
ipək qurdu toxumu almaqda görürdülər. Lakin Azərbaycanda 
da ipəkqurdu xəstəliyi yayıldığından 1867-ci ildə Bakı 
quberniyasında ipək istehsalı 1346 puda enmişdi. Amma 1870-
ci ildə ölkədə ipək təsərrüfatını  bərpa etmək mümkün oldu. 
Belə ki, 1870-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında 4800 puda 
qədər ipək istehsal edilmişdi. 
 XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda sürətlə 
inkişaf edən kənd təsərrüfat sahəsi – marena-boyaq maddəsi 
istehsalının sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq Lənkəran, Quba, 
Dərbənd qəzalarında marena-qızıl boya yetişdirmək üçün geniş 
əkin sahələri ayrılmışdı. Əsas marenaçılıq rayonu Quba qəzası 
idi.  Əgər 1851-ci ildə  qəzada 2 min pud marena istehsal 
edilmişdisə, artıq 1869-cü ildə bu rəqəm 200 min puda 
çatmışdı, yəni 100 dəfə artmışdı. Quba və Lənkəran qəzalarında 

---

Şimali Azərbaycan  
XIX əsrin 40-70-ci illərində  
 103
1862-ci ildə 70543 pud marena istehsal edilmişdisə, 1866-cı 
ildə bu istehsal 234556 puda çatmışdı. Amma 1869-cu ildə süni 
boyaq-alizarinin kəşfi ilə  əlaqədar olaraq manera istehsalına 
böyk zərbə  dəyir, təlabat olmadığına görə istehsal tamamilə 
sıradan çıxır. 
XIX  əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda –Abşeron 
yarımadasında neft çıxarımasında artım özünü göstərir. XIX 
əsrin I yarısında neft hasilatı 260 min pudluq həcmi keçmirdi, 
bunun əsas səbəbi neftə həm Azərbaycanda, həm də Rusiyada 
təlabatın az olması idi. Azərbaycan nefti əsasən İranda satılırdı. 
Lakin bunun həcmi 1848-ci ildə yalnız 113982 pud olmuşdu. 
Xam neft – qara neft istehlak olunmaq üçün emal edilməli idi. 
Neftdən alınan əsas məhsullardan biri – fotogen idi (fotogen – 
mineral yağ deməkdir). Fotogendən əsasən işıqlandırıcı maddə 
kimi istifadə edilirdi, lakin fotogen yandıqda hiss verirdi. 1858-
ci ildə ABŞ-da neft emalı  sənayesində mühüm bir yenilik baş 
verir, neft emalı texnologiyasındakı  dəyişikliklər nəticəsində 
keyfiyyətcə, yeni bir maddə – kerosin alınması mümküm olur. 
1854-cü ildə ingilis tədqiqatçısı Kesper asfaltdan maye almaq 
metodunu ixtira edir və bu yağa kerosin adını verir. «Kerso» 
yunanca mum, elaun isə «yağ» deməkdir. Kerosin fotogendən 
fərqli olaraq yananda hiss etmirdi və ondan yaxşı yanırdı. 
XIX  əsrin 60-cı illərindən kerosin sənaye  əhəmiyyətli 
məhsul statusu alır və  sənayenin inkişafı üçün ən mühüm 
məhsullardan birinə çevrilir. Artıq 1863-cü ildə Rusiya bazarına 
amerikan kerosini çıxarılır, ABŞ-da kerosindən istifadə üçün ucuz 
lampa isthesalına başlanır və belə lampalar dünyanın 4 tərəfinə, o 
cümlədən Rusiyaya ixrac olunur. Rusiyada amerikan kerosininə 
və kerosin lampasına geniş bazar vardı. 
Azərbaycanda neft hasilatı 50-ci illərdə durğunluq 
içərisində idi, irəliləyiş yox, əksinə, gerilik vardı.  Əgər 1848-ci 
ildə 259.769 pud neft çıxarılırdısa, 1849-cu ildə hasilat 207.029 
puda enir. 1850-ci ildə isə 260 min pud olur. Ümumiyyətlə XIX 
II mühazirə 
 
 
104
əspin 50-60-cü illərində neft hasilatı aşağıdakı kimi idi: 
 
İllər   Hasilat (pudla)
1850 
1869 
1870
 260.00 
1.638.900 
1.704.500 
 
1864-cü ildə Balaxanı  mədənlərində  məcburi kəndli 
əməyi ləğv edilir, bundan sonra neft istehsalı  işində muzdlu 
fəhlə  əməyindən geniş istifadə olunmağa başlanır. Bu neft 
hasilatı, neft çıxarma sənayesinin kapitalistcəsinə yenidən 
qurulmasının ilkin əlamətlərindən biri sayılmalıdır. 
1857-ci ildə Peterburqlu Kokorev və Qubonin «Закас-
пийское торговое общества» adlı cəmiyyət təşkil edirlər. 
Azərbaycanda kapitalistcəsinə inkişaf edən  əsas 
sahələrdən  ən  əsası neft emalı  sənayesi idi. Bu sahənin 
inkişafına kapital qoyuluşu 1859-cu ildən başlanır. Rus 
sənayeçilərindən Kokorev və Qubonin 1859-cu ildə Bakı 
yaxınlığındakı  Şuraxanı  kəndində böyük neft emalı zavodunu 
işə sala bilmişdilər. Zavodun inşasına Almaniyadan dəvət 
edilmiş Moldanqauer adlı mühəndis rəhbərlik edirdi. Bu dövrdə 
Bakıda xam neftin qiyməti çox yüksək idi. Belə ki, 1 pud neft – 
30-40 qəpik idi. Bundan əlavə neftin mədəndən zavoda 
arabalarda daşınması da 15 qəpik əlavə xərc tələb edirdi. Odur 
ki, zavod sahibləri xammal kimi baha olan xam neftindən deyil, 
nisbətən daha ucuz olan xammaldan – qırdan istifadə etməyi 
qərarlaşdırmışdılar. Qırdan kerosin isə sözsüz ki, çox az, cəmisi 
15 faiz alınırdı. Odur ki, zavod gəlir gətirmək  əvəzinə  zərər 
verirdi. Rus alimi B.E.Eyxlerin təklifi ilə xammal neftindən 
istifadə edilməyə başlanır. Yeni texnoloji proses zavodun 1860-
cı ildə neftdən kerosin almasına gətirib çıxarır. Lakin neftin 
bahalığı zavodun az qala bağlanmasına səbəb olacaqdı. Zavod 
sahibləri zavodu bağlamaqdan  əvvəl D.Y.Mendeleyev ilə 
məsləhətləşdilər. Bakıya gələn D.Y.Mendeleyev həm neftin 

---