Baki döVLƏt universiteti

X mühazirə 
 
 
343
adına layiq görüləcəkdir. Bakılıların buna tam mənəvi haqqı 
var. Ancaq nədənsə bu fəxri ad verilmədi. Bu da mərkəzin 
qeyri-obyektiv mövqeyidir. 
Müharibə Azərbaycan xalqının dinc əməyini dayandırdı 
və bütün respublika ərazisində yeni iş rejiminə keçildi. 
Sutkanın 18-20 saatını  işləməyə başladılar. Müharibə 
Azərbaycan kəndindən də yan ötmədi. Azərbaycanın kənd 
əməkçiləri üzərində  ağır yük qoyuldu. Qəhrəman və  mərd 
Azərbaycan xalqı bütün varlığı ilə müharibədə  iştirak edirdi. 
1941-1943-cü illərdə Azərbaycan xalqı ölkənin müdafiə 
fonduna 15,5 kq qızıl, 952,5 kq gümüş, 311 milyon manatlıq 
istiqraz verdi, müharibə dövründə 1,5 milyard manatlıq istiqraz 
və lotareya aldı, tank və təyyarə dəstələri fonduna 230 milyon 
manat pul ayırdı. Müharibə illərində Azərbaycan  əməkçiləri 
cəbhəyə 1 milyon 419 min ədəd  şinel, 4 milyon 227 min dəst 
yay geyimi, 3 milyon 97 min alt paltarı, 1 milyon 977 min cüt 
çəkmə, 1 milyon 417 min patron çantası, 1 milyon 468 min dəst 
trikotaj məmulatı, 1,6 milyon ədəd müxtəlif  əşya 125 min 
vaqon isti paltar göndərmişdi. 
Azərbaycanın kənd  əməkçiləri üzərinə  ağır və  məsuliy-
yətli yük düşmüşdü.  Əli silah tutan kişilər cəbhəyə getmiş, 
onları isə qadınlar və qızlar əvəz etmişlər. Onların təcrübəsi, iş 
qabiliyyəti və  əmək məhsuldarlığı  təbii ki, aşağı idi. Buna 
baxmayaraq kənd qadınları, analarımız, nənələrimiz və azyaşlı 
qızlar ağır  əmək növbələrində dayanır, gündüzlər tarlalarda 
işləyir, gecələr isə döyüşən cəbhəçilər üçün isti paltar tikir, 
corab və əlcək toxuyurdular. Qadınların hazırladıqları belə isti 
paltarlar banderollara doldurulub, ünvansız yerlərə – «ancaq 
cəbhəyə» sözü altında göndərilirdi. Yəni fərqi yox idi ki, kimə 
çatacaq,  əsas o idi ki, ön cəbhədə döyüşən kim idisə, o isti 
paltar alacaq, ondan istifadə edəcəkdir. Ön cəbhədə döyüşən 
hər bir əsgərə övlad məhəbbəti ilə yanaşan kənd əməkçilərimiz 
onunla təsəlli tapırdılar ki, gecələr yatmayıb, toxuduqları isti 
Azərbaycan  
İkinci dünya müharibəsi dövründə 
 
344
paltarı  əyninə geyinən döyüşçü qələbə çalacaq. Deməli, 
qazanılan qələbədə Azərbaycanın kənd  əməkçilərinin çox 
böyük payı  və xidmətləri olmuşdur. Müharibənin ilk ilində 
Azərbaycandan 5457 yük maşını, 672 digər avtomaşınlar, 476 
traktor və 50 mindən artıq at cəbhəyə göndərilmişdi. Buna 
baxmayaraq kənd  əməkçilərimiz kolxozlarda və sovxozlarda 
gecə-gndüz işləyərək «cəbhəyə və ölkəyə daha çox çörək, ət və 
sənaye üçün xammal verək!»  şüarı altında fədakarlıqla 
çalışırdılar. Respublikada sosializm yarışına qoşularaq kənd 
təsərrüfatı qabaqcıllarının hərəkatı geniş vüsət aldı. 1941-ci il 
dekabrın 1-nə Azərbaycan kolxozçuları Müdafiə Fonduna 2850 
baş iribuynuzlu və 23120 baş xırdabuynuzlu heyvan, 1079 baş 
donuz, 10640 sentner taxıl, 36140 litr süd, 20439 kiloqram yağ, 
130 ton kartof, 194 ton göyərti, 62200 ədəd yumurta və digər 
məhsullar vermişdilər.
 
Azərbaycanın kənd zəhmətkeşləri məhsul istehsalını 
müntəzəm artırmağa nail olurdular. 1942-ci ildə respublikanın 
kolxoz və sovxozları dövlətə 1941-ci ildən 2 583 934 pud artıq 
taxıl, 282 962 pud ət, 40 965 pud yun təhvil verdilər. 1943-cü 
ildə Azərbaycanın kənd zəhmətkeşləri dövlətə plandan əlavə 
1000 pud taxıl, 21,5 min pud ət, 2,2 min pud yun verdilər. 
1942-ci ildə  Gəncədə  kənd təsərrüfatı maşınlarını  təmir və 
ehtiyat hissələri istehsal edən zavod yaradıldı. Bakının 
maşınqayırma zavodları  kəndə hamiliyi genişləndirdilər, 
Bakıdan kəndlərə ixtisaslı kadrlar göndərildi. 1943-cü ildə 
qəhrəman  əməyinə görə Azərbaycanın 485 nəfər kənd 
təsərrüfatı işçisi SSRİ-nin orden və medalları ilə təltif olundu. 
Müharibə illərində heyvandarlığın inkişafında qazandığı 
müvəffəqiyyətlərə görə Azərb.SSR 4 dəfə DMK-nin Qırmızı 
Bayrağını almış, 45 min adam orden və medallarla təltif 
edilmişdi. Təltif edilənlər içərisində  kənd qabaqcıllarından 
Bəsti Bağırova, Şamama Həsənova, Qüdrət Səmədov və b. var 
idi. 1943-cü il 12 dekabr tarixli «Pravda» qəzetinin baş 

---

X mühazirə 
 
 
345
məqaləsində deyilirdi: «Azərbaycan kolxozçularının və 
kolxozçu qadınlarının qiymətli təcrübəsi diqqətlə 
öyrənilməlidir...». 
Azərbaycanın kənd  əməkçiləri azad edilmiş rayonlara – 
Leninqrada, Aşağı Volqaya, Şimali Qafqaza, Ukraynaya və b. 
yerlərə kömək olaraq 1943-1944-cü illərdə 177 vaqon tikinti 
materialı, 200 toxumsəpən maşın, 40 avtomobil, 315 traktor, 
315 traktorçu, 60 traktor briqadası, 13 mexanik, 12 aqronom 
göndərmişdi. 1944-cü ildə respublikanın heyvandarları dövlətə 
plandan  əlavə 20 min baş iribuynuzlu qaramal, 150 mindən 
artıq xırdabuynuzlu heyvan verdilər. 
Beləliklə, faşizm üzərində tarixi qələbənin təmin edilməsi 
üçün Azərbaycanın kənd  əməkçiləri yalnız fədakarlıqla 
çalışmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda müxtəlif vasitələrlə 
cəbhəyə  və orduya kömək  əli də uzadırdılar. Kənd 
əməkçilərimiz müdafiə fonduna öz şəxsi istifadələrində olan 18 
min baş mal-qara, 152 min pud taxıl, 170 min pud müxtəlif növ 
məhsul vermiş, cəbhəyə 742 min bağlama, 146 vaqon kənd 
təsərrüfatı məhsulları yola salmışlar. Bütün bunlar Böyük tarixi 
Qələbəyə mühüm kömək idi.  
 
3. Müharibə illərində milli diviziyaların və legionların  
yaradılması, azərbaycanlı döyüşçülərin cəbhədə,  
partizan və antifaşist müqavimət hərəkatında iştirakı 
 
Dünya ağalığı iddiasında olan və ildırım sürətilə hücuma 
keçən Hitler orduları özlərinin məğlübedilməzliyi haqqında 
əfsanəni bütün Avropaya yayaraq elə güman edirdilər ki, onlara 
qarşı müqavimət göstərə biləcək qüvvə yoxdur. Ancaq Hitler və 
onun generalları yanılmışdı. Faşistlər müharibənin ilk 
günlərindən sovet xalqlarının yetişdirdiyi  əsgərlərin, ölümü 
gözünün altına alan və  vətən torpağı  uğrunda inadkar savaşa 
qatılan igid bahadırlarının sərt müqaviməti ilə qarşılaşdılar. 
Azərbaycan  
İkinci dünya müharibəsi dövründə 
 
346
Müharibənin elə ilk dəqiqələrində faşist ordularının basqınına 
məruz qalmış əfsanəvi Brest qalasının müdafiəsində 40 nəfərdən 
çox həmyerlimiz iştirak etmişdi. Onlardan M.Qədirovun, 
İ.Səfərovun, D.Abdullayevin, İ.Dadaşovun, A.İmanovun, 
M.Məmmədovun, A.Qafarovun, Ə.Mansurovun,  Ə.Əliyevin və 
bir çox başqalarının göstərdikləri mərdlik və igidlikləri indi də 
iftixar hissi ilə xatırlanır.
9
 1941-ci il iyunun 30-da düşmən 
mühasirəsindən çıxmaq uğrunda  əlbəyaxa döyüşdə A.İmanov 
və  İ.Səfərov igidlik göstərmiş, faşistləri geri oturtmuşdular. 
Leytenant D.Cəfərovun başçılığı altında kiçik döyüşçü dəstəsi 7 
gün düşmən hücumuna sinə gərib onlarla faşisti məhv etmişdi. 
Prut çayı yaxınlığında gedən döyüşdə siyasi işçi Kamal 
Qasımov 6 döyüşçü ilə birlikdə  3 gecə arasıkəsilməyən atəş 
altında  3 körpünü partladaraq düşmənin çaydan keçməsinin 
qarşısını almış, dördüncü gün igidliklə həlak olmuşdu. 
Leninqrad müdafiəçisi, snayperçi M.İsmayılov iyulun 22-
də Sovet sərhədini keçmək istəyən 11 düşməni sərrast atəşlə 
məhv etmiş  və igidliyinə görə Lenin ordeninə layiq 
görülmüşdü. Azərbaycanlı  şahin, dəniz aviasiyası leytenantı 
Hüseynbala Əliyevin əfsanəvi igidliyi heç vaxt unudulmayacaq. 
Bu cəsur təyyarəçi Leninqrad səmasında gedən ilk döyüşlərdə 4 
faşist təyyarəsini vurub yerə salmışdı. 1941-ci il iyulun 17-də 
Hüseynbala Əliyev döyüş tapşırığını uğurla yerinə yetirib geri 
qayıdarkən  3 düşmən təyyarəsi ilə üz-üzə  gəlir. Qeyri-bərabər 
döyüşdə  sərrast atəşlə düşmən təyyarələrinin üçünü də  məhv 
edən cəsur döyüşçü 17 yara almasına baxmayaraq öz qırıcısını 
yerə endirə bilmişdi. Hüseynbalanın hava döyüşünü və onun 
aldığı ölümcül yaralara baxmayaraq, yerə enmək bacarığını 
müşahidə edən döyüş yoldaşları onun qəhrəmanlığına heyran 
qalmışdılar. Göstərdiyi igidliyə görə H.Əliyev ölümündən 
sonra Lenin ordeni ilə  təltif edildi. Digər təyyarəçi Yusif 
Quliyev 1941-ci ilin yayında Leninqrad müdafiəsində yüksək 
cəsarət göstərmişdi. Yusif 4 faşist təyyarəsi ilə  təkbaşına 

---