XI mühazirə
374
edərək demişdi: «O illərdə Azərbaycan XDİK orqanları
tərəfindən həbs olunmuş partiya-sovet fəallarının bu qədər çox
olması mənə indi aydın olur. O vaxtlar mən bunu o qədər də
hiss etmir, buna nəzarət etmir, MDİK-nin işini yoxlamırdım.
Bu da kökündən səhv və yolverilməzdir. An-caq bu, məhz belə
olub. Mənim bu səhlənkarlığım ciddi tənbehə və cəzaya
layiqdir».
M.C.Bağırov həm də qeyd edirdi ki, «Mənim əsas səhvim
odur ki, Beriya və onunla bağlı olan
və onun düşmən
mövqeyini müdafiə edən orqanlarda birgə iş üzrə onunla uzun
illər boyu əlaqədar olan Sumbatova, Borşevə, Qriqoriyana,
Markaryana və digərlərinə göz yummuşam, onların iç üzünü
tanımamışam.
Mən onlara inararaq XDİK orqanlarını onlara etibar
etmişəm. Bu işdə xalqın qarşısında günahlarım o qədər
böyükdür ki, məni güllələmək azdır, asmaq lazımdır, məni
şaqqalamaq, parça-parça eləmək lazımdır».
Geniş repressiyalar dövründə respublikada bütün bu ci-
nayətlərin törədilməsində günahlandırılan Bağırovla birlikdə
onun ən yaxın əlaltıları –
Azərbaycan SSR Fövqəladə
Komissiyası, Baş Siyasi İdarəsi, Xalq Daxili İşlər Komissarlığı,
Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyi orqanlarında məsul vəzifələrdə
çalışmış Sumbatov-Topuridze, Atakişiyev, Markaryan,
Qriqoryan, Borşev, Yemelyanov həbs edilib mühakimə
olundular. SSRİ Ali Məhkəməsinin hərbi kollegiyası Borşev
Timofey Mixayloviçi, Markaryan Ruben Ambarsumoviçi,
Qriqoryan Xoren İvanoviçi güllələnməyə məhkum etdi.
Məhkəmə prosesində Xoren Qriqoryanın 1937-ci ildə
Bakıdan atasına yazdığı məktub oxundu. O, məktubda 100
nəfərin güllələndiyini, 500 nəfərin isə növbə gözlədiyini
bildirmişdi.
1953-cü il martın 27-də SSRİ Ali
Sovetinin amnistiya
haqqında fərmanı oldu. Siyasi məhbuslar saxlanılan düşərgələrə
Şimali Azərbaycan İkinci dünya
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə)
375
rəhbərlik edən İslah Əmək Düşərgələri Baş İdarəsi –
«QULAQ» ləğv edildi. Repressiyaya məruz qalanların işinə
yenidən baxılması üçün komissiyalar yaradıldı.
1956-cı il iyunun 22-də SSRİ Ali Məhkəməsinin cinayət
işləri üzrə məhkəmə kollegiyası İsmixan Rəhimovun,
Gülhüseyn Abdullayevin, Hacı Zeynalovun, Aydın Vahidovun,
Azər Ələsgərovun, Musa Abdullayevin, Kamal Əliyevin, Kamil
Rzayevin işlərində cinayət tərkibi olmadığı üçün Azərbaycan
SSR Ali Məhkəməsinin 1949-cu il 21-22
mart tarixli hökmünü
ləğv etdi.
1949-cu ildə H.N.Hüseynovun «XIX əsr Azərbaycanda
ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən» adlı kitabı nəşr olunmuş və
əsərdə Şeyx Şamil hərəkatı çar Rusiyasına qarşı milli-azadlıq
hərəkatı kimi verilmişdi. Bu ideya M.C.Bağırovu möhkəmcə
qəzəbləndirmişdi. O, H.Hüseynovun kitabına cavab olaraq
«Müridizm və Şamilin hərəkatının xarakteri haqqında məsələyə
dair» adlı məqalə çap etdirmişdi və H.Hüseynovun bu əsərini
tənqid etməklə, ona iftiralar yağdırmış, Şeyx Şamili ingilis
casusu adlandırmışdı. Hətta H.Hüseynov bütün vəzifələrdən
azad edilmiş, ona verilən Stalin mükafatı geri alınmış,
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının
həqiqi üzvlüyündən
çıxarılmış, özü isə nəzarət altına götürülmüşdü. Bütün bunlara
dözə bilməyən filosof intihar etmişdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti – bütün Şərqdə ilk
Demokratik Respublika xalqa burjua respublikası kimi təq-dim
edilmişdi. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanına xalqdan uzaq
feodal-xan eposu damğası vurulmuş, dastanın tədqiqatçıları isə
təqiblərə məruz qalmışdı. Azərbaycanın böyük tarixçi-
şərqşünası M.M.Kazım bəy «çarizmin sadiq qulu» hesab
edilmişdi. Həmçinin, Azərbaycanın onlarla şairi, yazıçısı,
mədəniyyət və dövlət xadimləri, o cümlədən yazıçı
M.İbrahimov, professor A.O.Makolevski elmi-siyasi sayıqlığı
itirməkdə günahlandırılmış, Azərbaycan SSR Elmlər
XI mühazirə
376
Akademiyasının akademiki M.A.Dadaşzadə «Türkiyə casusu»
adlandırılmışdı. Xalq şairi S.Vurğuna da hücumlar edilmişdi.
M.C.Bağırov Azərbaycan K(b) P-nin XIX qurultayında (1952-
ci il) Səməd Vurğunun sözünü kəsərək demişdi: «Sən
ləngimədən kommunizmin əlifbasından başlamalısan, yoxsa
məhv olacaqsan». Həmin qurultayda M.İbrahimov, Səid
Rüstəmov, Şəmsi Bədəlbəyli və digərləri M.C.Bağırovun
ölümlə hədələyən tənqidlərinə məruz qalmışdılar.
1953-cü il iyulun 12-13-də Azərbaycan Kommunist
Partiyası Mərkəzi Komitəsinin və Bakı Komitəsinin
birləşmiş
plenumu Sov. İKP MK iyul (1953-cü il) plenumunun
yekunlarını müzakirə edərək Azərbaycan partiya təşkilatlarının
işində mövcud olan nöqsanları, qüsurları aşkar etdi. Partiya
təşkilatlarında kollektiv rəhbərlik prinsipinə əməl edilməsi,
respublika Daxili İşlər Nazirliyinin, onun yerlərdəki
orqanlarının fəaliyyətində nəzarətsizliyə son qoyulması
tələbləri qarşıya qoyuldu. 1954-cü ilin fevralında Azərbaycan
KP-nin XX qurultayında Azərbaycan KP MK-nın işi yartımaz
hesab edildi.
Azərbaycan KP MK-nın plenumu İmam Daşdəmir oğlu
Mustafayevi Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçdi.
(İmam Daşdəmir oğlu Mustafayev (1910-1997) Zaqatala
qəzasının Qax kəndində anadan olub. O, Azərbaycan SSRİ EA-
nın akademiki (1950) olmuş, 1934-1940-cı illərdə AKTİ-də
işləmiş, 1940-1953-cü illərdə Az.SSR Dövlət Nəzarəti
Komissarının 1-ci müavini, Xalq Torpaq Komissarının 1-ci
müavini, Az.SSR kənd təsərrüfatı naziri,
AKP Gəncə Vilayət
Komitəsinin 1-ci katibi, 1954-1959-cu illərdə isə AKP 1-ci
katibi işləmişdir). Sadıx Rəhimov Az.SSR Nazirlər Sovetinin
sədri, yazıçı Mirzə İbrahimov isə Ali Sovetin Rəyasət
Heyətinin sədri təyin olundular. Onu da qeyd edək ki,
təkpartiyalı siyasi sistemdə yüksək hakimiyyət pilləsində olan
rəhbərin şəxsi keyfiyyətlərindən çox şey asılı olur.
Şimali Azərbaycan İkinci dünya
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə)
377
Respublikanın ictimai-siyasi həyatında yeni bir mərhələ – milli
oyanış, dirçəliş başladı.
İ.Mustafayevin həyata keçirdiyi ən böyük tədbirlər-indən
biri Bakı şəhərində əhalinin etnik tərkibində azərbaycanlıların
sayının artırılması ilə bağlı gördüyü işlər idi. Belə ki, XX əsrin
50-ci illərinin əvvəllərində Bakı şəhərində azərbaycanlıların
sayı o qədər də çox deyildi. Respublika rəhbərinin düzgün
sosial və iqtisadi siyasəti nəticəsində Bakı şəhərində sənaye
sürətlə inkişaf etdirilməklə çoxlu sayda yeni iş yeri açıldı. Kəndli
gənclər bu iş yerlərinə cəlb olundu. Bütün bunların
nəticəsində
Bakıda azərbaycanlıların sayı xeyli artdı, demoqrafik vəziyyət
dəyişdi. Bu, Moskvanın, N.S.Xruşşovun və onun erməni
dostlarının beynəlmiləl şəhər olan Bakını Azərbaycanın
tərkibindən çıxarıb müstəqil inzibati bölgü kimi birbaşa
Mərkəzə tabe etmək planını pozdu.
50-ci illərin ikinci yarısında görülən tədbirlər içərisində
bir çox ziyalılarımızın, geniş xalq kütləsinin milli əhval-ruhiy-
yəsinin yaranmasına gətirib çıxaran hadisələrdən biri 1956-cı
ilin avqustunda dil haqqında qanunun qəbul edilməsi oldu.
Həmçinin, 1956-cı il avqustun 21-də Azərbaycan SSR
Konstitusiyasına Azərbaycan SSR dövlət dili barəsində maddə
əlavə edildi və həmin maddə aşağıdakı kimi yazıldı: Maddə
151. «Azərbaycan SSR-in dövlət dili Azərbaycan dilidir».
Azərbaycan SSR ərazisində yaşayan millətlərin həm mədəniyyət
idarələrində, həm də dövlət idarələrində ana dilini sərbəst inkişaf
etdirmək və işlətmək hüququ təmin edildi.
Azərbaycan SSR-in şəhər və kənd
yerlərində yeddiillik
ümumi təhsilin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar, habelə orta
məktəblərin yuxarı siniflərində, orta ixtisas məktəblərində və ali
məktəblərdə təhsil pulunun ləğv edilməsilə əlaqədar olaraq,
Azərbaycan SSR Konstitusiyasının 128-ci maddəsinə müvafiq
dəyişikliklər edildi və 12-ci maddədə göstərildi ki, Azərbaycan
SSR vətəndaşları təhsil hüququna malikdirlər.