XI mühazirə
370
ədəbiyyat və incəsənət üzərində «hakim» ideologiya getdikcə
güclənirdi. 1946-1950-ci illərdə fəlsəfə, tarix, siyasi iqtisad,
biologiya, fiziologiya, dilçilik və digər elm sahələri üzrə
diskussiyalar açılsa da, bunlar formal xarakter daşıyırdı.
Totalitar rejimin inkişafına və möhkəmləndirilməsinə
xidmət edən, «hakim ideologiya»ya tabe olan ictimai,
humanitar, xüsusilə də tarix elmində şəxsiyyətə pərəstişin
nəticələri özünü daha çox göstərirdi.
II Dünya müharibəsindən sonrakı dövr Azərbaycanın
ictimai-siyasi həyatında çox ziddiyyətli və mürəkkəb dövr
olaraq qalırdı. 1946-1950-ci illərin əvvəllərində respublikada
gedən siyasi proseslər, bütün hallarda Mircəfər Bağırovun
nəzarəti altında olmuş və «qurama» işlər üstündə 30-cü
illərin
repressiyaları bu dövrdə də davam etdirilmiş, yüzlərlə günahsız
insan, ilk növbədə, görkəmli ictimai-siyasi və elm, təhsil
xadimləri həbs edilib cəzalandırılmışdı.
Azərbaycanda Mircəfər Bağırovun qüsurlu rəhbərlik
metodu davam etməkdə idi. M.Bağırovun əlaltıları –xalqımızın
düşmənləri – Yemelyanov, Borşov, Markaryan, Qriqoryan,
Sumbatov-Topuridze, Atakişiyev xalqımızın ən görkəmli
ziyalılarına, şəxsiyyətlərinə çox qəddar münasibət bəsləyirdilər.
Həmin dövrdə xalqımızın ən qabaqcıl
nümayəndələrindən olan
neftçi alimlərimiz Ə.Əlizadə, B.Sultanov, Ə.M.Cəmil,
filosoflarımız Heydər Hüseynov, Əli Əlizadə, yazıçı
Ə.Ələkbərzadə, şair S.Vurğun, bəstəkar Ü.Hacıbəyov və
digərləri təqiblərə məruz qaldılar.
Həmçinin ədəbi jurnallar, teatr repertuarları və kino sənəti
haqqında ÜİK(b) P MK-nın 1946-1948-ci illərdə qəbul etdiyi
qərarlarda bədii formanın sosialist ideyalarına tabe edilməsinə
şərait yaradılmışdı.
Xalqın nadir incilərindən olan Azərbaycan dastanları
feodal münasibətləri təbliğ etməkdə ittiham olunurdu. «Kitabi-
Dədə Qorqud» dastanı «irticaçı feodal-xan eposu»
Şimali Azərbaycan İkinci dünya
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə)
371
adlandırılmış və onun tədqiqatçıları təqiblərə məruz qalmışdı.
A.A.Bakıxanov idealizmdə, xan və bəyləri müdafiə etməkdə
günahlandırılmış, M.M.Kazım bəy «çarizmin sadiq qulu»,
akademik M.A.Dadaşzadə «Türkiyə casusu» adlandırılmışdı.
Mərkəzi hökumət azərbaycanlılara etibar etməməkdə
davam edirdi. Dövlət, hökumət, xüsusilə güc orqanlarında
mühüm vəzifələrə azərbaycanlılar buraxılmırdı.
Müharibədən sonrakı dövrdə inzibati-amirlik
üsuli-ida-
rəsinin güclənməsi, sözdə verilmiş «demokratik» hüquqların
təmin olunmaması ictimai-siyasi və sosial həyatda yeni
problemlər yaradır, insanları fəal həyat mövqeyindən uzaq-
laşdırırdı.
Bütün bunlara baxmayaraq, mərkəzin totalitar idarə
üsuluna qarşı gizli narazılıqlar, çıxışlar baş verirdi. Siyasi
dünyagörüşü yüksək olan gənclər arasında mövcud quruluşun
ziddiyyətlərini, problemlərini dərk etməyə çalışanların sayı
artırdı. Gizli təşkilatlar yaranırdı. Belə təşkilatlardan birinin –
«İldırım» təşkilatının üzvlərindən
İsmixan Rəhimov,
Gülhüseyn Abdullayev (Hüseynov), Hacı Zeynalov, Kamal
Əliyev, Aydın Vahidov və digərləri Azərbaycanın
müstəqilliyi
üçün xalqa onun qüvvələrini birləşdirə biləcək güclü, tanınmış
bir rəhbərin başçılıq etməsini vacib bilərək S.Vurğuna gizli
məktubla müraciət etmişdilər. Lakin təşkilata qarşı təzyiq və
təqiblər gücləndiyindən, 1947-ci ildə o, fəaliyyətini
dayandırmışdı. 1948-1949-cu illərdə «İldırım» təşkilatının fəal
8 üzvü həbs edildi və sonra sürgün olundu.
Müharibədən sonrakı dövrdə xarici ölkələrdə fəaliyyət
göstərən siyasi mühacirlərin də Azərbaycandakı Sovet rejiminə
qarşı mübarizəsi xeyli güclənmişdi. Xarici ölkələrdə fəaliyyət
göstərən Azərbaycan mühacirləri «əski» və «yeni» mühacirlər
adlanan qruplara bölünmüşdülər,
çox təəssüf ki, onlar arasında
birlik yox idi.
M.Ə.Rəsulzadə 1949-cu ildə Ankarada «Azərbaycan
XI mühazirə
372
kültür dərnəyi»ni yaratmışdı. Əsas məqsədi maarifçiliyi təbliğ
etmək idi. Onun rəhbərliyi ilə 1952-ci ildən Ankarada
«Azərbaycan» jurnalı da nəşr olunurdu.
Bolşevizmə qarşı mübarizədə 1945-1954-ci illərdə
Almaniyanın Münhen şəhərində fəaliyyət göstərən «Azadlıq»
radiostansiyanın da rolu böyük olmuşdu. «Azadlıq» radiosunda
Azərbaycan şöbəsinin redaktoru Ə.Fətəlibəyli-Düdənginski idi.
O, 1954-cü ildə Sovet casusu tərəfindən öldürülmüşdü.
Sovet rejiminə qarşı mübarizə aparanlardan biri də Mirzə
Bala Məmmədzadə idi. Onun fəaliyyətində maarifçilik başlıca
yer tuturdu. Ankarada M.B.Məmmədzadə Azərbaycan tarixinə
dair bir neçə kitabı nəşr olunmuşdu.
Beləliklə, II dünya savaşından sonrakı illərdə dünyanın
geosiyasi mənzərəsində çox ciddi dəyişikliklər baş verdi. Milli
müstəmləkə sistemi dağıldı, müstəqil dövlətlər yarandı, milli-
azadlıq hərəkatı, dünyanın inkişafı özünün yeni mərhələsinə
daxil oldu. Dünya sosializm sistemi yarandı. 1946-cı ildən
başlayaraq iki sistem – Dünya kapitalizm və Dünya
sosializm
sistemi arasında «soyuq» müharibə başladı.
Digər tərəfdən, dünya sosializm düşərgəsinə rəhbərlik
edən SSRİ-də, o cümlədən, onun tərkibinə daxil olan
Azərbaycanda totalitar, inzibati idarə üsulu, həyatın bütün
sahələrində kommunist ideologiyasının inhisarı daha da
gücləndi.
50-ci illərin ikinci yarısı – 60-cı illərdə respublikanın
həyatında siyasi sistemin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı edilən
cəhdlər mühüm yer tutur. Xüsusilə, İ.V.Stalinin ölümündən
(1953-cü il 5 mart) sonra N.S.Xruşşov Sov.İKP MK katibi kimi
nəzarət etdiyi partiya aparatının və ali
hərbi rəhbərlərin köməyi
ilə siyasi rəqiblərinə – L.P.Beriyaya, Q.M.Malenkova və
digərlərinə qalib gələrək Sovet dövlətinə rəhbərliyi ələ keçirdi,
1953-cü ilin sentyabrında Sov. İKP MK-nın birinci katibi
seçildi.
Şimali Azərbaycan İkinci dünya
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə)
373
N.S.Xruşşov hakimiyyətdə olduğu (1953-1964) dövr-də
nüfuzlu dövlət başçısı səviyyəsinə yüksələ bilmədi. Xaraktercə
olduqca zəif olan Xruşşov partiya aparatında oyuncağa çevrildi.
O, başladığı işləri sona çatdıra bilmədi. N.S.Xruşşov Stalinin
şəxsiyyətinə pərəstişi tənqid etməklə, bu yolda bir sıra yarımçıq
tədbirlər həyata keçirməklə özünü göstərməyə, tanınmağa,
nüfuz qazanmağa çalışırdı. O, Sovet cəmiyyətində, siyasi
sistemdə mövcud olan qüsurları Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişlə
bağlayır, partiya həyatında «Lenin normalarının» pozulmasının
təzahürü kimi qələmə verməyə çalışırdı.
1956-cı ildə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının
(Sov.İKP) XX qurultayında o, «Sosialist demokratiyasını
dərinləşdirməklə» partiyanın xalqla əlaqəsini
genişləndirməklə
partiyanı daha da möhkəmləndirmək kimi qeyri-real bir xətt
götürdü. Qurultay «Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələrini
aradan qaldırmaq haqqında» qərar qəbul etdi. Stalinin
şəxsiyyətinə pərəstiş tənqid olundu, onun təzahürləri göstərildi.
Nöqsanların, qüsurların böyük bir hissəsi Stalinin
şəxsiyyətinə pərəstişdən irəli gəlmiş və bir qismi də Beriyanın
himayəçiliyi ilə Azərbaycanda rəhbər partiya, dövlət
vəzifələrinə soxulmuş məmurların, 1934-1953-cü illərdə
Azərbaycana rəhbərlikdə birinci şəxs olmuş M.C.Bağırovun
fəaliyyəti ilə bağlı olmuşdur. M.C.Bağırovun cinayətkar əməli
ilə görkəmli partiya və dövlət xadimləri (29 min nəfəri ziyalı
olmuş),
elm və mədəniyyət işçiləri, böyük mütəxəssislər həbs
olunaraq məhv edilmişdir.
M.C.Bağırov cinayətkar əməllərinə görə 1953-cü ildə
tutduğu vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. O, bir müddət Kuybışev
Neft Birliyinin rəis müavini vəzifəsində işlədi və sonra Bakıda
SSRİ Ali Məhkəməsinin hərbi kollegiyası tərəfindən mühakimə
edilib, 1956-cı il aprel ayında xalq düşməni kimi ölüm cəzasına
– güllələnməyə məhkum olundu.
Məhkəmə prosesində M.C.Bağırov öz günahlarını etiraf