Baki döVLƏt universiteti
Yüklə 476,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
heyvandarlıqla məşğul olurdular. Otuziki obadan meydana gəldiyi üçün bu adla anılan böyük Türkman topluluğu Qarabağın qədim sakinləri olub, Tərəkəmə deyilən türklər də yerli Türkman əhalisi idi. Otuzikinin Qarabağda Müqəddəm, Cavanşir, Əhmədli, Qaraqoyunlu, Göycəli (Göyçəli), Ozan kimi obaları məlumdur. 1
yaylaqları var idi. Qarabağ bəylərbəyiliyində vəzifələri əsasən Qacar tayfasından olan əmirlər tuturdu. «Təzkirət əl-müluk»un sonuncu bəhsinin ikinci məqaləsində Şirvan bəylərbəyinə tabe olan mahal və ulkalardan Salyan, Quba, Ərəş və Şəki, Dərbənd, Alpout eli ulkası, Bakı, Cəmişkəzək və Ağdaşın adları qeyd olunmuşdur. 2 Mərkəzi Şamaxı olan Şirvan bəylərbəyiliyi Kürdən Dərbəndə qədər ərazini əhatə edirdi. Pyetro Della Valle də dövrün digər qərb müəllifləri kimi gündəliyində Şirvan əyalətini Albaniya adı ilə vermiş və bu əyalətin Xəzər sahilində yerləşdiyini, onun sonuncu şəhərinin dəniz sahilində Dəmir Qapı olduğunu yazmışdır. Müəllifə görə Dəmir Qapı Şirvanın sərhəd şəhəri olub, ondan quzeyə Qafqaz dağı silsiləsində ləzgilər və bir çox başqa tayfalar məskun idi. 3 Müəllif Azərbaycan Səfəvi dövlətinin Şirvan əyalətinin quzeydən sərhədi haqqında dəqiq məlumat vermişdir. XVII əsrin sonlarında Masse öz müşahidələri əsasında Şirvan əyalətinin ərazisi haqqında yazır: «İndi Şirvan adlandırılan əyalət qədim Albaniyadır. Şimaldan Qafqaz dağları Şərqdən Kaspi dənizi, Cənubdan Kür-Araz qovşağı və Qərbdən Gürcüstanla həmsərhəddir». 4 A.Volınski də göstərir ki, Şirvan vilayəti Kaspi dənizi sahilində yerləşən Dərbənd şəhərindən Kürün aşağı axarlarına qədər geniş bir ərazini əhatə edir. 5
1 F.Sümər. Göstərilən əsəri, s.119, 179, 183, 198 2 Təzkirət əl-müluk.s.78 3 Səfərname-ye Pyetro della Valle, s.59 4 Письма иезуитских миссионеров. Перев. С франц. Я.Абезгуз, AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi, inv.№471, s.13
5 Путешественники об Азербайджане.т.1, Составил З.И.Ямпольский, Баку: Изд.АН Азерб. ССР, 1961, с.375, Səfəvi dövlətinin Şərq əyaləti Herat, Məşhəd, Qəndəhar və Mərv-Sistan adlı dörd bəylərbəyiliyə bölünmüşdü. Herat bəylərbəyinə tabe olan mahal və ulkalar Mərucağ, Fərah, Xaf, Cam, Bala-Murğab, Pəncdeh, Badqeys, Kərəc, Rudmi, Qur və Tundan ibarət idi. 1
və ulkalardan Sərəxs, Nişapur, Turşiz, Abiverd, Azadvar, Nəsa, Səbzəvər, Əsfərayin, Horuz və Yesaku ( ?), Dərun, Türbət, Bəzavendəkin adları çəkilir. 2
«Təzkirət əl-müluk» da Zəmindavər və Quryan, Kuşəklə yanaşı Kəri və Lukə, Badqeys, Teymuri, Əli Xacə, Mir Arif elləri ulkasının 3
sonuncu ellərin Bəluc aşirətləri kimi göstərilməsi aydın deyildir. Ona görə ki, Teymuri və Kəri (Gəraylı) təmiz türk aşirətləri olduğunu inkar etmək mümkün deyildir. 4 Göstərilən digər ellərin isə Bəlucla əlaqəsinə dair dövrün başqa qaynaqlarında məlumat verilmir. Mərv və Sistan bəylərbəyiliyinin «Təzkirət əl-müluk»da ikinci məqalədə adı
qeyd olunmuş, ancaq mahal
və ulkaları göstərilməmişdir. 5
Səfəvi dövlətinin Şərq əyalətinin bütün inzibati vahidlərində Türk Qızılbaş elləri, obalarından ibarət güclü sosial bazası və hərbi dayağı vardı. Herat, Məşhəd, Qəndəhar və Mərv-Sistan vilayətinə və onların mahallarına hakim bir qayda olaraq Türk Qızılbaş əsilzadələri təyin edilirdi. Gəraylı eli ulkası, Hacılar eli ulkası, Cəlayir eli ulkası, Qaraçöp və Səhra üzü bölüyü, Göklən və Yomut mahal və ulkalarının «Təzkirət əl-müluk»da Astrabad bəylərbəyiliyin tərkibində olduqları qeyd edilir. 6 Türk Gəraylı tirəsi Astrabad əyaləti əhalisinin əsas hissəsini təşkil edirdi. Gəraylı obaları Xorasan ərazisində də müxtəlif
1 Təzkirət əl-müluk.s.79-80 2 Yenə orada. s.80-82 3 Yenə orada. s.82 4 İsgəndər bəy Münşi. Tarix-i aləm aray-i Abbasi, s.1087 5 Təzkirət əl-müluk.s.82 6 Yenə orada. s.82-83 bölgələrdə məskun idilər. 1 Boz Oxun Ağcalı oymağına bağlı olan Hacıların bir neçə obası isə Kəbud Məscid mahalında yaşayırdılar. 2
Türkman Qaraçöp obası, Göklən eli, Yomut eli də Astrabad vilayətində məskun olub, Göğlən elinin ulkası Qorqanda, Yomut elinin ulkası isə Astrabadın şimal-şərqində idi. 3
«Təzkirət əl-müluk»da Darolmərz (sərhəd bölgəsi) adı ilə qeyd olunan Gilan Biye-Pas (mərkəzi Rərşt şəhəri idi) və Biye-Piş (Lahican) adlı iki inzibati bölgədən ibarət olub, hər iki bölgəni Səfəvilərə tabe olan yerli sülalə idarə edirdi. Pyetro dela Vale də yazır ki, vaxtilə Gilanın müstəqil hakimi olmuş, ancaq o, Şah Abbasa tabe olmayaraq ixtişaşa başladığına görə, bu ölkə Şah tərəfindən çətin savaşla tutulmuşdur. Artıq bu vilayət birbaşa Şahın nəzarəti altında idarə olunur. Xanı yoxdur. Ona aid işləri Gilan vəziri adlanan vəzir icra edir. 4 Sanson da bu vilayətin iqamətgahı Rəşt şəhərində olan vəzir tərəfindən idarə olunduğunu yazmışdır. 5 Hər iki müəllifin qeydlərindən aydın olur ki, Gilan Məmaliki-məhrusə, yəni Şahın hakimiyyəti altında, ona tabe və qorunan ölkələrdən olub, 1592-ci ildən isə xassəyə çevrildiyinə görə, xan deyil, Şahın təyin etdiyi xüsusi vəzir tərəfindən idarə olunurdu. «Təzkirət əl-müluk»da XVII yüzillikdə Gilanın Kəskər, Kəhdam, Ranku, Tənkabon 6 mahallarından ibarət olduğu göstərilmişdir. Ancaq İsəgəndər bəy Münşinin əsərində Gilana vəzirlə yanaşı, hakim təyin edilməsi faktına təsadüf edilir. Mehdiqulu xan Şamlı Gilana əmir əl-üməra təyin edilib, Lahican da ona ulka verilir. Xacə Məsih Gilani isə Gilana vəzir təyin olundu. Ranqu Vəli sultan sufiyə ulka verildi. Biye-Pasa isə Əli xan hakim təyin olundu. 7 Bu zaman Oğuz Cəpni oymağının bir çox obaları Gilanda məskun idilər. Ehtimal ki, onların əmirlərinin də Gilanda ulkaları vardı. İsgəndər bəy
1 V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.200; F.Sümər. Göstərilən əsəri, s.108 2 V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.200 3 Yenə orada. s.201 4 Səfərname-ye Pyetro della Valle, s.158-159 5 Səfərname-ye Sanson, s.60 6 Təzkirət əl-müluk.s.83 7 İsgəndər bəy Münşi. Tarix-i aləm aray-i Abbasi, s.451 Yüklə 476,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|