Baki döVLƏt universiteti
Yüklə 476,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
başqa dil bilmirdilər. 1 Qeyd olunan siyahılardan göründüyü kimi, I Şah Abbasın dövründə də Türk Qızılbaş əsilzadələri dövlətin idarəetmə orqanlarında əvvəlki nüfuzlarını qoruyub saxlamış və yenə də dövlətin əsas dayağı hesab olunurdular. I Şah Abbasa qədər, onun dövründə və ondan sonrakı Səfəvi şahları zamanı Azərbaycan türkcəsi dövlət, saray və rəsmi diplomatiya dili statusuna malik olmuşdu. Pyetro della Valle Azərbaycan Səfəvi məmləkətinin bir çox vilayətlərini gəzmiş və dəfələrlə I Şah Abbasın sarayında rəsmi məclislərdə iştirak etmişdi. O, özünün şəxsi müşahidələrinə istinad edərək yazır ki. Səfəvi ölkəsində türk dili dövlət və saray dilidir. 2 Adam Oleari və Engelbert Kempferin də Azərbaycan türkcəsinin gerçək dövlət dili statusu daşıdığını qeyd etmələri 3 Səfəvilərin hakimiyyətinin sonuna qədər bu dilin imperiyada işlək dil kimi üstün mövqeyə malik olmasını təsdiq edir.
Fəslin ikinci bölümündə dövlətin mərkəzi idarə quruluşunda əmirlərin rolu, statusu və etnik kimlikləri araşdırılıb təhlil edilmişdir. Dövlətin mərkəzi idarə quruluşunda müxtəlif yüksək vəzifələrdə çalışan əmirlər «üməra-ye dövlətxane-ye mübarek»-mübarək dövlətxana əmirləri adı ilə məlumdurlar. Onlardan qorçubaşı, qullarağası, eşikağasıbaşı, tüfəngçiağasından ibarət dörd nəfər dövlətin əsas dayaqları hesab olunurdu. Qeyd olunan bu dörd nəfərlə birlikdə vəzir-i əzəm (baş vəzir), divanbəyi, vaqiyənəvis, yəni cəmi yeddi nəfər əski çağlardan bəri «üməra-ye canqi» adlanırdı. Bir çox qaynaqlarda moğollar və teymurluların dövründə dövlətin məşvərət, yəni gənəşik şurası «Canqi və məsləhət» şəklində verilmişdir ki, bu da Səfəvilər dövrünün qaynaqlarında da «canqi» istilahının «gənəşiyə» sinonim olaraq işlədildiyini deməyə əsas verir. Şah
1 Səfərname-ye Pyetro della Valle, s.81 2 Yenə orada, s.21, 25, 50, 229-238 3 Адам Олеарий. Подробное описание путешествие Голштинского посольства в Москвию и Персию в 1633, 1636 и 1639 годах. Пер. с немец. П. Барсова, Москва: Университетская типография, 1870, s.114, 554, 813; Engelbert Kempfer. Dər dərbare Şahənşahe İran. Tərcome-ye Keykavus Cahandari, Tehran: Entaşarate Danişqah, h.1350, s.167 Sultan Hüseynin zamanında nazir, mustoufi əl-məmalik və əmir-e şikarbaşı da canqi əmirləri tərkibinə daxil olmuşdular. 1
Sanson yazır ki, məmləkətin bütün işləri Dövlət şurasında həll edilir ki, bu şura bərabər sayda məzhəbi, hüquqi və hərbi müşavirlərdən ibarətdir. Onlar ağıllı, təcrübəli adam arasından seçilmiş, hamısı bacarıqlı, düşüncəli, çevik, nüfuzlu və fəaldırlar. 2
«gənəşik şurası», yəni Ali məclis olub, dövlət əhəmiyyətli məsələlər bu məclisdə müzakirə edilir və əcnəbi ölkələrdən gələn səfirlər də şuranın üzvlərinin iştirakı ilə rəsmi qaydada qəbul olunurdular. Məclis baş vəzirin çıxışı ilə açılır və burada vəzifələrə təyinat, müəyyən yüksək
vəzifəli məmurların maaşının artırılması, mükafatlara təqdimata, ərizə və şikayətlərə də baxılırdı. 3 Əslində Ali məclis məşvərətli orqan olub, Şahın iradəsinə uyğun fəaliyyət göstərirdi. Mərkəzi dövlət strukturunda ali nəzarət divanına baş vəzir (vəzir-i əzəm) başçılıq edir və o, Şahdan sonra yüksək vəzifə sahibi olub, hüquq və səlahiyyətinə görə Şahın naibi hesab edilirdi. Mərkəzi dövlət aparatında bütün idarələrin, yerli orqanların fəaliyyətinə tutduğu vəzifəyə görə nəzarət edən baş vəzir, həm də xarici ölkə elçiləri ilə danışıqlar aparmaq, müqavilə bağlamaq səlahiyyətinə də malik idi. 4 Qaynaqlarda baş vəzir əmire divan, sahib-i divan və hətta vəkil ünvanı ilə də yazıya alınmışdı. İsgəndər bəy Münşinin əsərindən əldə etdiyimiz məlumatları təhlil edərkən məlum olmuşdur ki, I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə (1587-1629) altı nəfər ali divan vəzirindən üç nəfər türk əyanı, iki nəfər seyid, yalnız bir nəfəri fars ünsürü olmuşdu. 5 Bu 1 Təzkirət əl-müluk, s.5; V.Minorski. Göstərilən əsəri,s.78; Həsən bəy Rumlu. Əhsən ət-təvarix, s.244 2 Səfərname-ye Sanson, Tərcome-ye Tağı Təfəzzüli, Tehran. h.1346, s.170 3 Engelbert Kempfer. Dər dərbare...s.170 4 Təzkirət əl-müluk.s.5-7; Səfərname-ye Sanson, s.44. 5 İsgəndər bəy Münşi. Tarix-i aləm aray-i Abbasi, s.381, 402, 404, 409, 439, 807. 968, 1013, 1022, 1090, 1091 faktlar bəzi elmi ədəbiyyatlarda I Şah Abbasdan etibarən dövlətin iranlılaşması haqqındakı fikirlərin tarixi gerçəklik olmadığının bəlli göstəricisidir. 1632-ci ildə isə baş vəzir vəzifəsinə Xacə Nəsrəddin Tusinin nəslindən olan Talıb xan (Mirzə Əbutalıb) bin Hatəm bəy Ordubadi Nəsri təyin edilmiş və o, 1635-ci ilə qədər bu vəzifədə olmuşdu. 1
Fəslin üçüncü böümündə göstərilir ki, Azərbaycan Səfəvi dövlətində hakimiyyətin həyata keçirilməsi vasitəsi, yəni mexanizmi olan orqan və təsisatların özünəməxsus strukturu mövcud olmuşdu və bu sosial-iqtisadi, milli, qismən də coğrafi amillə bağlı idi. Dövlət və saray təşkilatı münşi əl-məmalik, möhürdar, davatdar, sərxətnevis, zabitənəvis, sahib-i tocih, avaracənəvis, dəftərdar, paytaxt vəziri, mustoufi-ye xassə,
əmiraxurbaşı, nazir-i
dəvvab, hərəm
eşikağasıbaşı, həkimbaşi, münəccimbaşı, sahib-i cəm, dəftərxana darğası adlı orqan və təsisatlardan ibarət olmuşdu. Dövrün mənbələrində münşi əl-məmalik «münşi-ye divane əla» ünvanı ilə də verilmişdi. Seyid Hüseyn bin Murtəza Hüseyni Astrabadinin əsərində 1537-ci ildə Əmir Zəkəriyyə Təbrizi Köcəcinin qardaşı Məhəmməd bəyin münşi əl-məmalik vəzifəsinə təyin edildiyini görürük. 2
Möhürdarlıq dövlət aparatının həm səlahiyyətli, həm də başqa orqanlardan asılı olmayan ünsürü idi. Bu vəzifə bir qayda olaraq Təkəli, Türkman və Zülqədər əmirlərinə verilirdi. Mənbələrdə nadir hallarda sülalə üzvlərindən də möhürdar vəzifəsinə təyinata təsadüf edilir. 3
möhürdar olduğunu görürük. 4
Fəslin dördüncü bölümündə ordunun dövlət və şah qoşunundan ibarət iki hissəyə bölünməsi elmi cəhətdən əsaslandırılmış, vilayət
1 Seyid Hüseyn Astrabadi. Tarix-i Soltani...s.249, 250; Tarix-i Molla Kamal, s.84, 89 2 Seyid Hüseyn Astrabadi. Tarix-i Soltani...s.66 3 Məhəmməd Yusif Qəzvini. Xolde-bərin, s.55, 128, 496. 536; İsgəndər bəy Münşi. Tarix-i aləm aray-i Abbasi, s.223, 381, 384, 385. 444; Seyid Hüseyn Astrabadi. Tarix-i Soltani...s.245, 256 4 Məhəmməd Yusif Qəzvini. Xolde-bərin, s.536 Yüklə 476,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|