Baki döVLƏt universiteti
Yüklə 476,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «İnzibati idarə sistemi»
müridlərinin sayını artırmaq, onlara rəhbərlik etmək üçün inanılmış sufilərdən vəkil, yaxud xəlifələr də təyin olunurdu. Faruk Sümərin yazdığı kimi, xəlifələr Ərdəbildə cəmiyyətin ideologiyasını öyrəndikdən sonra öz yerlərinə qayıdıb tayfaları içərisində təbliğat apararaq mürid toplayan, Qızılbaş ellərinin yuxarı zümrəsinin başında dayanan təmsilçilərdir. Onların başçılarına xəlifət əl-xüləfa deyilirdi. 1 Qızılbaş süfilər türk tayfalarından olub, vilayətlərə gön- dərilən xəlifələr və Şahın naibi xəlifət əl-xüləfa da onlardan olurdu. Minorski tərəfindən yerində deyildiyi kimi, xəlifət əl-xüləfa «Sufi işləri üçün xüsusi bir katiblik» idi. Şah xəlifət əl-xüləfanın işinə və bütünlüklə süfilərə, onları hakimiyyətə gətirmiş qüvvələrə, «xanə- danın» Kiçik Asiyada olan tərəfdarlarına da özü nəzarət edirdi. 2
Xəlifət əl-xüləfanın yerlərdə təbliğat aparan nümayəndələri olan xəlifələr də öz növbələrində pir qarşısında məsuliyyət daşıyırdılar. H.945 (1538-39)-cu ildə Şah Təhmasibin xəlifət əl-xüləfa qoyulması ilə bağlı fərmanında göstərilir ki, xəlifət əl-xüləfa dini yığıncaqları keçirməli, əhalini pis işlərdən çəkindirməli, məscid binalarını, mədrəsələri, təkiyyələri, müqəddəs məzarları təmir etdirməli və müsəlmanları dini vəzifələri yerinə yetirməyə yönəltməlidir... Fərmanın sonunda göstərilirdi ki, hörmətli seyidlər, qazılar, hakimlər, vəzirlər, kələntərlər, digər şəxslər ondan başqa hökm tələb etməsinlər. 3 Bu fərmandan aydın olur ki, dövlət aparatında çox geniş hüquqları olan xəlifət əl-xüləfa ilə Şah arasında körpü salan başqa bir məmura heç bir vaxt ehtiyac olmamışdır. Səfəvilər dövlətinin mahiyyəti ilə bağlı olaraq yaranmış xəlifət əl-xüləfa institutu XVI-XVII yüzilliklər boyu müəyyən dəyişikliklərə uğramaqda idi. Bu Şah hakimiyyətinin özünün dəyişməsi ilə paralel davam edirdi. Belə ki, Şah hakimiyyəti getdikcə güclənib daha çox dünyəvi mahiyyət aldıqca, Şahın «pir», «mürşid-i kamil» kimi çıxış etməsi halları azalırdı. Bu proses həm də xəlifət əl-xüləfanın səlahiyyət və hökmünün getdikcə azalması ilə müşayət olunurdu.
1 F.Sümər. Göstərilən əsəri, s.82 2 V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.103-105 3 Hüseyn Mir Cəfəri. Fərmane Şah Təhmasib Səfəvi: Məcəlle-yi bərrəsiha-ye tarixi, Tehran, 1353 №2, s.99 Üçüncü fəsil «İnzibati idarə sistemi» adlanır. Bu fəsildə Azərbaycan Səfəvi dövlətinin inzibati quruluşu, inzibati idarəetmə sistemində, yəni yerlərdə hakimiyyətin həyata keçirilməsində Qızılbaş Türk əyanlarının rolu, yerli hakimlərin hüquq və səlahiyyətləri araşdırılmışdır. Fəslin birinci bölümündə dövrün unikal qaynaqlarından əldə edilmiş materialların müqayisəli təhlili aparılaraq Azərbaycan Səfəvi imperatorluğunun Ərəbistan, Luristan, Kürdüstan, Gürcüstandan ibarət dörd valiliyə və on üç bəylərbəyiliyə bölündüyü əsaslandırmışdır. Bəylərbəyiliklərdən isə birinci Qəndəhar, ikinci Şirvan, üçüncü Herat, dördüncü Azərbaycan (Təbriz), beşinci Çuxur- Səd, altıncı Qarabağ və Gəncə, yeddinci Astrabad, səkkizinci Kuhgiluyə (Fars), doqquzuncu Kirman, onuncu Mərvi-Şahicahan, on birinci Qələmrov-i Əlişəkər ölkəsi (Həmədan), on ikinci Məşhəd-i müqəddəs-i müəlla, on üçüncü Darüssəltəney-i (paytaxt) Qəzvindir. 1
olduğunu qeyd etməsi bu inzibati bölgünün I Şah Abbasdan əvvəlki dövrə aid olduğunu göstərir. Ona görə ki, XVII yüzillikdə Təbriz, Qəzvin və Herat şəhəri də «darüssəltənə» ünvanına malik idi. Sultanın iqamətgahının yerləşdiyi şəhər, yəni İsfahan isə
«məğərərüssəltənə» adlanırdı. 2 Digər tərəfdən isə XVII yüzilliyin 80- ci illərində Qəzvin xassə olduğuna görə, birbaşa mərkəzə tabe olub, Sansonun yazdığı kimi, darğa tərəfindən idarə edilirdi 3 , yəni
buradakı darğa əslində hakim statusuna malik idi. Azərbaycan bəylərbəyiliyi əsasən indiki Güney Azərbaycanın ərazisini əhatə etməklə Zəncan, Sultaniyyə, Muğan, Talış və Qapan mahalı da ona tabe idi. Mahmud Nətənzi Azərbaycan vilayətinin ərazisi haqqında yazır ki, Şah Sultan Məhəmməd (1578-1587) dövründə Əmir xan Əbhər və Sultaniyyə sərhədindən tutmuş Aran vilayətinin sərhədinə qədər bütün Azərbaycanın hakimi idi. 4 1683- 1685-ci illərdə İran və Azərbaycanda olmuş Engelbert Kempfer isə
1 Təzkirət əl-müluk.s.4,5 2 V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.184 3 Səfərname-ye Sanson, s.6 4 Mahmud bin Hidayətulla Nətənzi. Nəqavat əl-asar..., s.158. yazırdı: «Azərbaycan Səfəvi imperiyasının şimal-qərbi, Şimali Midiya və ondan şimal-qərbdə yerləşən torpaqların bir qismini əhatə edir. Bu vilayət 55 inzibati vahidə bölünmüşdür. Ən mühüm ticarət mərkəzi olan Təbriz onun mərkəzi şəhəridir. Doqquz digər inzibati vahid də ona tabedir». 1
«Təzkirət əl-müluk»da Naxçıvan tüməni, Maku, Zəruzbil, Sədərək, Bəyazid qalası, Şadili eli ulkası, Dünbülü eli ulkası, Mağazberdin adları göstərilmişdir. 2
I Şah İsmayılın 1505-ci ildə Qızılvəng monastırı haqqında verdiyi fərmana Çuxur-Səd hakiminin əməl etməsi haqqında göstərişi 3 bu bəylərbəyiliyin XVI əsrin əvvəllərində təşkil olunduğunu göstərir. Çuxur-Səd bəylərbəyliyi barədə İ.P.Petruşevski yazır: «XVI əsrdə Çuxur-Səd (İrəvan) bəylərbəyiliyinə əmirlər həmişə Qızılbaş Ustaclı tayfasından təyin olunur və bu tayfanın obaları İrəvan vilayətində ulkalar alırdılar». 4
mərkəzi Gəncə şəhəri olan Qarabağ bəylərbəyiliyi hesab olunmaqla, onun ərazisi bəzən Tiflisə qədər uzanırdı. 1554-cü ildən sonra Qazax və Şəmsəddin, I Şah Abbas dövründən Zəyəm, Səfəvilərin hakimiyyətinin son illərində isə Kaxetiya və Zəngəzur da Qarabağ bəylərbəyiliyinə tabe olmuşdur. 5 H.1106 (1694)-cı ildə Kəlbəli xan Ziyad oğlu Qacarın Qarabağ bəylərbəyi ilə paralel, həm də Kaxetiya hakimi təyin edilməsi 6 , bu vaxt Kaxetiyanın da Qarabağa tabe olduğunu göstərir. XVI-XVII yüzilliklərdə Qarabağda Qacar, Qaramanlı, Baharlı tayfaları, Zülqədər elinin Şəmsəddinli obası, onlarla qaynayıb qarışmış Qazaxlar, Otuziki və İyirmidörd oymaqları əkinçiliklə,
1 Engelbert Kempfer. Dər dərbare...s.158 2 Təzkirət əl-müluk.s.75-76 3 Персидские документы Матенадарана (XV-XVII вв). Указы, т.1, вып.I, Составил А.Д.Папазян, Ереван, 1956, с.174, 261 4 И.П.Петрушевски. Очерки…, с.121 5 Yenə orada. s.117 6 Röhrbörn. Göstərilən əsəri, s.34 Yüklə 476,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|