Baki döVLƏt universiteti
II. DİSSERTASİYANIN ƏSAS MƏZMUNU
Yüklə 476,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II. DİSSERTASİYANIN ƏSAS MƏZMUNU
- «Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarə quruluşu»
II. DİSSERTASİYANIN ƏSAS MƏZMUNU Girişdə
mövzunun aktuallığı və elmi
əhəmiyyəti əsaslandırılmış, problemin öyrənilmə dərəcəsi müəyyənləşdirilmiş, tarixşünaslığı təhlil edilmiş, məqsəd və vəzifələri və elmi yeniliyi, mənbəşünaslıq bazası, metodoloji əsası, praktik əhəmiyyəti göstərilmişdir. Birinci fəsil «Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarə quruluşu» adlanır. Bu fəsildə ali dövlət hakimiyyəti orqanlarının təşkili və bu orqanlar arasında səlahiyyət bölgüsü, onların statusu, dövlətin mahiyyəti, quruluşu və hakimiyyətin həyata keçirilməsində Türk Qızılbaş əyanlarının rolu araşdırılmışdır. Fəslin birinci bölümündə göstərilir ki, Azərbaycan Səfəvi dövləti monarxiya üsul-idarəsinin, yəni hakimiyyətin irsən keçən idarəçilik formasının mövcud olduğu klassik müsəlman dövləti idi. Səfəvi dövləti vahid siyasi təşkilat olub, hakimiyyəti bütün imperiyanın ərazisi və əhalisini əhatə etsə də, idarəetmə sistemində özünə qədərki Türk dövlətlərinə aid spesifik xüsusiyyətlərə malik olmuş və onun üçün səciyyəvi olan institutlar, əlamətlər dövrün başqa Şərq xalqlarının dövlətlərində mövcud olmamışdır. Səfəvi dövləti ərazisində bütün sosial zümrələrin mənafeyini ifadə edən siyasi orqan kimi fəaliyyət göstərmişdir. O.Əfəndiyevin yazdığı kimi, Səfəvilər dövlətinin yaranmasında Azərbaycan türk etnosu həlledici rol oynamış və bu dövləti «konqlomerat imperiya» kimi şərh edən baxışlar doğru deyildir 1 . Ona görə ki, Fars, Yəzd, Kirman, Xorasan, Astrabad, Mazandaran və Gilanda aralarında çəkişmələr olan yerli sülalələrin hakimiyyəti devrilib, inzibati ərazi bölgüsü prinsipləri əsasında vilayətlər yaradılmışdı. Səfəvi dövlət quruluşunun formasına uyğun olaraq mərkəzlə yerli idarəetmə aparatı arasında qarşılıqlı münasibətlər milli deyil, inzibati-ərazi bölgüsü prinsiplərinə dayanırdı. Digər tərəfdən ölkə daxilində əmtəə-pul münasibətləri başlıca iqtisadi əlaqə forması
1 Əfəndiyev O.A. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1993, s.32-33
olub, valilik və vilayətlər vahid iqtsadi-siyasi mərkəz ətrafında birləşmişdi. Bu bölümdə Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması zəngin qaynaq materiallarının təhlili ilə əsaslandırılır. Dövrün mötəbər mənbələrinin bu barədə verdiyi məlumatlar Azərbaycan adı ilə Səfəvi dövlətinin yaranmasını əsaslı surətdə sübut edir. XVI yüzilin 80-ci illərində ölkədə baş vermiş separatizmin qarşısını almaq və hakimiyyəti möhkəmləndirmək məqsədi ilə qeyri-türk el, oymaq əmirlərinə də dövlət idarəetmə orqanlarında vəzifələr verilsə də, bu dövlətin milli mahiyyətini dəyişə biməmişdi. İtaliyalı səyyah Pyetro della Vallenin I Şah Abbasın dövründə ölkənin əsilzadələri və əsgəri təşkilatının qızılbaşlardan ibarət olduğunu qeyd etməsi 1 fikrimizin doğruluğunu təsdiq edir. Səfəvilər dövlətinin tarixinə həsr olunmuş bir çox tədqiqatlarda qaynaq materialları birtərəfli təhlil edilmiş və Səfəvilərin soykökü, bu dövlətin yaranışı, mahiyyəti təhrif edilmiş, «İran», «Fars» dövləti kimi xarakterizə edilərək ciddi səhvlərə yol verilmişdir. F. Sümərin yazdığı kimi Səfəvi dövlətini quran və yaşadan türklər Qızılbaş, yaxud türk adlanırdı. Bu təkcə dövlətin əsgəri baxımdan dayandığı türk ünsürü adını ifadə etmir, həm də onun qurub yaşatdığı dövlətin «Dövlət-i Qızılbaş» və hakim olduğu yerin isə «Ölke-i Qızılbaş» 2
adlanması mənasını da ifadə edir. İsgəndər bəy Münşi Türkmanın «Tarix-i aləm aray-i Abbasi» adlı əsərində türk və qeyri-türk tayfaları və onların mərkəzi və yerli idarələrdə qulluqda olan əmirlərinin sayı haqqında 1576, 1628-ci illər üzrə iki siyahı vardır. Bu siyahılar üzrə hərtərəfli müqayisəli təhlillər tarixçilikdə bu günə qədər XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi dövlət quruluşunda türk soylu qızılbaşların sıxışdırılması və qeyri-türk elementlərinin rolunun artması ilə bağlı olan fikrin əksini göstərir və I Şah Abbasın kadr siyasətinin sadəcə dövlət hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi məqsədini güddüyünü isbat
1
Səfərname-ye Pyetro della Valle. Tərcome-ye əz mətni əsli-ye italiyai doktor Şüaəddin Şəfa, Tehran: Şerkəte enteşarate elm və Fərhəngi, h.1348,s.50
2
F.Sümər. Göstərilən əsəri, s.149, 150, 151 edir.
İsgəndər bəy Münşinin Səfəvi dövlətinin idarəçilik və dövlət quruluşunda önəmli rola malik olmuş tayfalar və onların əmirlərinin siyahısı Səfəvi dövlətinin tarixini araşdırmış tədqiqatçılardan V.Minorski və İ.P.Petruşevskinin diqqətindən kənarda qalmamışdır. İsgəndər bəy Münşinin əsərindəki 1576-cı il siyahısı üzrə apardıqları təhlilə əsasən V.Minorski türk əmirlərinin sayının 59 nəfər, İ.P.Petruşevski isə 61 nəfər olduğunu qeyd etmişdir. 1 Halbuki apardığımız düzgün hesablamalar nəticəsində aydın olmuşdur ki, siyahıda göstərilən 114 nəfər əmirdən 84 nəfərin adı qeyd olunmuşdur ki, onlardan 72 nəfəri türk, 12 nəfəri isə talış, kürd, lurlardan ibarət olmuşdur. 2
«ümumi sayı 90 nəfər olan əmirdən, yalnız Qızılbaş əmir 35 nəfər idi»-deməklə 3 - yenə də səhvə yol verir. Əvvəla, İsgəndər bəy Münşi sonuncu siyahıda əmirlərinin sayının 90 yox, 92 nəfər olduğunu yazmışdır. 4 İkinci isə siyahıda 92 əmirdən 76 nəfərin adı yazılmışdır ki, aparılan hesablamalar əsasında bu əmirlərdən 35 yox, 54 nəfərin türk olduğu müəyyən edilmişdir. Ancaq onu da göstərmək lazımdır ki, birinci siyahı kimi ikinci siyahı da yarımçıq olmaqla, burada 1628-ci ildə mərkəzi və yerli idarələrdə müxtəlif vəzifələrdə çalışan əmirlərin ümumi sayı tam əks olunmamışdır. Siyahıda qulam hərbi təşkilatının yuxarı zümrəsinə daxil olan və müxtəlif vaxtlarda yerli idarələrdə vəzifələrə təyin olunmuş 21 nəfər əmir haqqında məlumat verilmişdir. Ancaq mənbədə onlardan 3 nəfər əmire bozorq, 7 xan və 8 sultanın, yəni 15 nəfərin adı çəkilmişdi. 5 Pyetro della Vallenin yazdığı kimi bu qulamların da təlim və ünsiyyət dili türk dili olub,
1 V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.22; И.П.Петрушевски. Очерки…, с.109 2 Bax: İsgəndər bəy Münşi. Tarix-i aləm aray-i Abbasi, s. 138- 141. 3 И.П.Петрушевски. Очерки…, с.109 4 İsgəndər bəy Münşi. Tarix-i aləm aray-i Abbasi, s.1084 5 Yenə orada, s.1088-1089 Yüklə 476,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|