Baki döVLƏt universiteti
Yüklə 476,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Dini divan»
hakimlərinin alayları, qorçular dövlət, qulam, topçu və tüfəngçilər isə şah qoşun növü olduğu göstərilmişdir. Birinci qoşun növünü dövlət maliyələşdirirdi. İkincinin bütün xərclərini Şah öz şəxsi gəliri hesabına ödəyirdi. 1
«Təzkirət əl-müluk»da vilayət hakimlərinə tabe olan daimi Türk-Qızılbaş qoşunu haqqındakı məlumatlar üzrə V.Minorskinin apardığı hesablamalara görə onların ümumi sayının 58.289 nəfər və İ.P.Petruşevski isə 59.496 nəfərdən ibarət olduğunu göstərmişdir. 2
əsgərləri olub I Şah İsmayıl tərəfindən Cığatay hərbi təşkilatı nümunəsində yaradılmışdı. Ancaq bu əsgəri təşkilat Azərbaycanda I Şah İsmayıla qədər də mövcud olmuşdu. 3 Qaynaqlarda qorçuların sayı haqqındakı məlumatlar müxtəlifdir. Bu da sözsüz ki, ayrı-ayrı şahların onların sayını artırması, yaxud da azaltması ilə əlaqədardır. Qorçuların sayının Pyetro della Valle 12.000 nəfər, Tavernye 22.000 nəfər, Şarden ilə 30.000 nəfər olduğunu yazmışdır. 4
yaratmış və onun dövründə bu hərbi hissələrin sayı 44.000 nəfər olmuşdu.
5 I Şah Abbasın vəfatı əsnasında ordunun ümumi sayı 120.000 nəfərdən ibarət olub, onun 50.000 nəfərini üç yeni alay təşkil edirdi. Bu vaxt sarayı qoruyan 10.000 nəfər nəzərə alınmadıqda vilayət qoşunlarının sayı 70.000 nəfərdən çox deyildi. 6
«Dini divan» adlanan ikinci fəsildə ali ruhani idarəsinin strukturu, hüquq və səlahiyyəti, dünyəvi hakimiyyətlə dini təsisatların qarşılıqlı münasibətləri dövrün qaynaqlarından əldə edilən materialların müqayisəli təhlili əsasında araşdırılmışdır.
1 Səfərname-ye Şarden, Tərcome-ye Eğbal Yəğmai, c.1-5, Tehran: Çapxane-ye Heydəri, h.1372-1374, c.3, s.1191 2 V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.53; И.П.Петрушевски. Очерки…, с.144 3 Səfərname-ye Sanson, s.46; F.Sümər. Göstərilən əsəri, s.240 4 Səfərname-ye Pyetro della Valle, s. 351; Safərname-ye Tavernye. Tərcome-ye Əbuturab Nuri, İsfahan: Çapxane-ye Pərvin, h.1336 s. 592; Səfərname-ye Şarden, c.3, s. 1191. 5 Bax: И.П.Петрушевски. Очерки…, с.81 6 Səfərname-ye Şarden, c.3, s.1197 Fəsilin birinci bölümündə göstərilir ki, Səfəvi dövlətinin mərkəzi hakimiyyət orqanları arasındakı səlahiyyət bölgüsünə uyğun olaraq «divan əs-sədarə», yəni ali ruhani idarəsi də təsis edilmişdi. V.Minorskiyə görə «dini divan»ın başçısı sədr olub, Səfəvilərin hakimiyyətinin ilk illərində «sədr moqufat» adlanırdı. 1 O.Əfəndiyev dövrün mənbələrinə əsaslanaraq yazır ki, ölkə torpaqlarının divan və xassəyə bölünməsinə uyğun olaraq ərazi əlaməti əsasında sədr vəzifəsi də iki şəxs arasında bölünür. Ancaq «Təzkirət əl-müluk»da sədarət vəzifəsinin xassə və amməyə (məmalik) bölünməsinin adi təcrübədən irəli gəldiyi bildirilir. 2
Minorskinin sədr institutu ilə bağlı apardığı təhlillərdən aydın olur ki, Şah Abbas Sani (1642-1666) sədrin nüfuzunu zəiflətmək üçün onu özünə baş vəzir təyin etmiş və sədrin məqamı 17 ay başqa bir vəzifənin rəhbərliyi altında qalmışdı. Şah Süleyman (1666-1694) isə sədrlik vəzifəsini yenə xassə və amməyə böldü. Sədre xassə şahın xalisə əmlakının, sədre ammə isə əmlake ammənin, yəni xassə istisna olmaqla, dövlətin digər inzibati vahidlərinin «dini divana» aid olan işləri ilə məşğul olmalı idilər. Sədr xassə rütbəsinə görə, sədr ammədən üstün idi. 3
«Təzkirət əl-müluk»da da sədarət institutu haqqında müfəssəl məlumatlar vardır. Qaynaqda göstərilir ki, şəri hakimlərini, təfvizi vəqflərin (şahın nəzarəti altında idarə edilən vəqflər) mübaşirləri vəzifəyə sədr təyin edirdi. (Mübaşir - vəqf təsərrüfatını idarə edən məmur olub, vəqfin illik gəlirini müəyyən edərək onu mouqufat dəftərində qeydiyyata alır, bu gəlirdən həvalələri hazırlayır, vəqf torpaqlarının yenidən əkilməsi üçün vəsait ayırırdı). Seyidlərin ağsaqqalları, üləmalar, müdərrislər, şeyx ül-islamlar, pişnamazlar, qazılar, mütəvəllilər, xeyriyyə müəssisələrinin gözətçiləri, vəqflərin nazirləri, mustoufiləri, mirzələr, ölüyuyanlar, qəbirqazanların ağsaqqalları və başqa işçilər ona tabe idilər. 4 Sədr məscid və vəqf əmlakını idarə edən və bu dini müəssisələrdə çalışan, işçi və
1 V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.73 2 Təzkirət əl-müluk.s.2-3; O.Əfəndiyev. Azərbaycan..., s.223-233 3 V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.74 4 Təzkirət əl-müluk.s.2 xədəmələrin, müdərrislərin, tələbələrin, vaizlər və başqa din xadimlərinin vəzifə dərəcələrinə görə aylıq məvaciblərini təyin edir, artırır, azaldır, yaxud ləğv edirdi. 1 Dövlətin idarə quruluşunda ayrı- ayrı orqanlar arasında səlahiyyət bölgüsünə uyğun olaraq sədr əzəmlə divanbəyi arasında qanunlara uyğun olan qarşılıqlı münasibətlər səyyah gündəlikləri ilə müqayisədə «Təzkirət əl-mü- luk»da daha aydın şəkildə əks olunmuşdur. Qaynaqda göstərilir ki, divanbəyi səlahiyyətinə aid olan dörd mühüm cinayət hadisəsinə sədr əzəmin iştirakı olmadan baxıla blməzdi. Ancaq bu cinayət hadisələri ilə əlaqədar olaraq başqa şəri hakimlərin, hətta sədr əl-məmalikin də divanbəyinin işinə qarışmağa səlahiyyətləri yoxudu. 2
da sonra dövrünün adlı-sanlı seyidlərinə tapşırılırdı. Bu barədə İsgəndər bəy Münşi yazır: «Bu vəzifə fazil, yüksək dərəcəli və təmiz seyidlərdən başqa digərlərinə verilmir». 3 Həm də sədr vəzifəsinə təyin edilən seyidlər Səfəvi Şahlıq sülaləsindən qız alır və qohum olurdular. Göründüyü kimi, onlar fars ünsürü deyildilər. Engelbert Kempfer yazır ki, Şah 1670-ci ildə sədr vəzifəsini iki nəfər arasında böldü ki, onlardan biri qohumu, digəri isə kürəkəni idi. 4
miyyətinə pir, yaxud mürşid-i kamil ünvanı ilə başçılıq edən Səfəvi nəslinin nümayəndələri mötəbər din xadimləri olduqlarına görə əvvəllər şeyx titulu daşıyırdılar. Onlar 1501-ci ildən Şah titulu qəbul etdikdən sonra cəmiyyətin mürşid-i kamillik ünvanını özlərində saxlayırdılar. Xəlifət əl-xüləfa isə onun naibi vəzifəsini icra edirdi. Qaynaqlarda sufi, dərviş, mürid, qazi, abdal adları ilə yad edilən xidmətçilər isə Qızılbaş döyüşçüləri, başqa sözlə desək, onun sosial- hərbi dayağı idi. 5 Səfəviyyə cəmiyyətini möhkəmləndirmək və onun 1 Engelbert Kempfer. Dər dərbare...s.122 2 Təzkirət əl-müluk.s.2 3 İsgəndər bəy Münşi. Tarix-i aləm aray-i Abbasi, s.144 4 Engelbert Kempfer. Dər dərbare...s.122 5 Əliyarov S. Azərbaycanda bidətçilik hərəkatına dair ədəbi mənbələrin araşdırma təcrübəsindən: Azərbaycan filologiyası məsələləri, I buraxılış, Bakı, 1983, s.179-204 Yüklə 476,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|