Baki döVLƏt universiteti
Yüklə 476,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
Türkmanın əsərində Çəpni əmirlərindən 1595-ci ildə Fumənə hakim təyin edilən Uğurlu sultanın adı çəkilir. 1 Özbəklər Nişapuru 1594-cü ildə yenidən tutduqda, buranın hakimi Dərviş Məhəmməd xan Rumlu Gilanda Lahicana (Biye Piş) əmir ül-üməra təyin edilir və o, burada çox böyük başarılar göstərmişdir. 2
«Təzkirət əl-müluk»da adı qeyd olunan Kirman isə Güney- Doğuda olub, sərhəd vilayəti deyildi, xassə əmlakı tərkibinə daxil olub, sərkare xassey-i şərifə tərəfindən idarə edilirdi. 3
«Təzkirət əl-müluk»da adı çəkilən İraq ayrıca vilayət idi. 4
Adam Oleari yazır ki, o birisi İraq iki ölkənin ortasında (Yəni Azərbaycanla Fars arasında – Z.B.) yerləşir və Farsla yaxud Persiya ilə həmsərhəddir. Birincidən fərqli olaraq o, Əcəm İraqı adlanır. Əhəmiyyətinə görə ən mühüm şəhəri İsfahandır. Senkan, Kaşan, Savə, Rey, Həmədan, Qum, Şəhrizor, Dərəcəzeyn, Tehran və Qülpayeqan da Əcəm İraqındadır. 5
əl-müluk»da Qələmrov (tabe olan
ərazi) bəylərbəyiliyinə tabe olan mahal və ulkaların Kərus, Zərinkəmər ulkası və Tğanmin (?), Həştadcüft ulkası, Hersin, Kəlhor, Xar və Simnan, Savə və Havə, Rey ulkasından ibarət olduğu göstərilmişdir. 6
əhalisinin çoxu türk idi. 7 Həmədan Səfəvilər dövrünün qaynaqlarında Qələmrov adı ilə yazıya alınmışdır. Ancaq Qaraqoyunlular dövründə Həmədana Əlişəkər deyilirdi. 8
Kürdüstanın Xorxor,Cavanrud və Urman mahallarından ibarət olduğu göstərilir. 9
1 Yenə orada. s.514-515 2 İsgəndər bəy Münşi.. Tarix-i aləm aray-i Abbasi, s.501 3 Təzkirət əl-müluk.s.83; V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.201 4 Yenə orada. 5 Адам Олеарий. Подробное…, с.607 6 Təzkirət əl-müluk.s.74, 75 7 İsgəndər bəy Münşi. Tarix-i aləm aray-i Abbasi, s.634 8 V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.202 9 Təzkirət əl-müluk.s.85 Luristan Feyli (Feyli-Lur tayfalarının adıdır) Kirmanşah və Həmədanın cənubunda olub, Bəxtiyarı və Bane mahalları ona tabe idi.
1 «Xolde-bərin»də II Şah İsmayıl tərəfindən Türk-Qızılbaş Təkəli elindən Solaq Hüseynə xanlıq titulu verilməsi və onun Luristan vilayətinə hakim təyin edilməsi qeyd olunmuşdur. 2
Bəhreyn, Zeydabad, Duruğ, Sərvistan, Bəndər Abbas, Dəştistandan ibarət olub, Kuhgiluyə isə əslində Fars, Xuzistan, Bəxtiyari arasıdakı ərazidir. XVI-XVII yüzilliyin qaynaqlarında Fars vilayəti, bəzən Kuhgiluyə adı ilə verilir. 1602-ci ildən Bəhreyn də Kuhgiluyə xanına tabe edilmişdi. 3
Səfəvilər dövründə Fars vilayətinin əhalisinin müəyyən hissəsini müxtəlif dövrlərdə burada məskunlaşmış türk elləri təşkil edirdilər. Hələ Səlcuqlular dövründə Türkmən Əfşar tayfasından xeyli əhali köçüb Kuhgiluyədə məskunlaşmışdı. 4 1617-ci ildə İspaniya elçisi Don Qarsiya de Silva Larla Şiraz arasında dəfələrlə Türkman obaları ilə qarşılaşdığını qeyd etmişdir. Səfir Lar mahalında onları qarşılayan əsilzadələrdən Gülxanım adlı hündür boylu, donqar burunlu, iti və sərt baxışlı Türkman xanımı haqqında məlumat verir. O, Larda bir neçə kəndin ömürlük sahibi və həm də hakimi idi. 5
Məlum olduğu kimi, Zülqədərlərin yurdu əskidən bəri Fars bölgəsi olub, onların bir çoxunun ulkası isə Əcəm İraqında idi. 6 I Şah İsmayıl Farsı fəth etdikdən sonra bir qayda olaraq Şiraz valiliyi Zülqədər əmirlərinə verilir və onların burada hakimiyyəti bu tayfanın əmirlərinin xüsusi imtiyazı olaraq irsi mahiyyət kəsb edirdi. “Təzkirət əl-müluk”da Ərəbistan valiliyi və Farsla İsfahan arasındakı Simrumun 7 yalnız adı çəkilir. 1 Yenə orada. 2 Məhəmməd Yusif Qəzvini. Xolde-bərin, s.557 3 Təzkirət əl-müluk.s.85-86; V.Minorski. Göstərilən əsəri, s.205, 206 4 Yenə orada. 5 Səfərname-ye Don Qarsiya de Silva. Fiqeroa. Tərcome-ye Qulamrza Səmii, Tehran: Çapxane-ye Kətibe, h.1363, s.115,122, 123, 125, 398 6 F.Sümər. Göstərilən əsəri, s.45 7 Təzkirət əl-müluk. s.86
Dövrün mənbələrini diqqətlə nəzərdən keçirdikdə tam aydın olur ki, XVI-XVII əsrlərdə Səfəvilərin demək olar ki, bütün vilayət və mahallarında Qızılbaş türk tayfa əmirləri hakimiyyətdə olmuşdular. Məsələn, Qarabağ və Astrabadda Qacar, Azərbaycanda Təkəli və Türkman, Çuxur-Səddə Ustaclı, Farsda Zülqədər, Kirmanda Əfşar, Həmədanda Təkəli, Heratda Şamlı əmirləri bəylərbəyi olurdular. 1 Nadir hallarda yeni hərbi əsilzadələrdən bəylərbəyi təyin edilsə də, bu təcrübə özünü doğrultmamışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, inzibati vahidlərin ərazisi sabit qalmamış, dəfələrlə şəhər, hətta bütöv bir mahal bir vilayətdən alınmış, digərinə verilmişdir. Fəslin ikinci bölümündə mötəbər mənbələrdən əldə edilən materiallar təhlil edilmiş və vilayətlərə bir qayda olaraq türk tayfa əsilzadələrindən təyin edilməsi əsaslandırılmışdır. Bu hakimlərin hər biri təyin olunduqları vilayətin bəylərbəyi olmaqla yanaşı, həm də burada sakin olan türk tayfalarından birinin əmiri, ağsaqqalı və başçısı idi, onun mülki-inzibati hakimiyyəti həm də hərbi mahiyyət kəsb edirdi. Vilayət hakimi, həm də buradakı tayfa başçısı olan əmir öldükdə və ya öldürüldükdə onun yerinə həmin tayfanın mötəbər şəxslərindən başqa biri o tayfaya ağsaqqal (əmir) seçilir, ona sultan və ya xan titulu verilib, bəylərbəyi təyin edilirdi. Engelbert Kempferin yerli hakimlərin vəzifə və titullarına görə tərtib etdiyi siyahıda xassə əmlakı olan şəhər və vilayətə vəzir və darğanın hakim statusu ilə təyin olunmasına işarə də edilir. O qeyd edir ki, vaxtilə bəylərbəyilər tərəfindən idarə olunan məntəqələrin çoxu bu gün xassə əmlakıdır. Bu əmlakı idarə edən vəzirlər birbaşa Şaha tabe olub, öz vəzifələrini onun nəzarəti altında yerinə yetirirlər. 2
Xassə əmlakına hakim statusu ilə təyin olunan vəzir, yaxud darğanın hüquq və səlahiyyəti divan ərazisi tərkibindəki vilayət hakimlərinin hüquqları ilə müqayisədə daha məhdud idi. Hakimiyyətin həyata keçirilməsi və yerli idarəetmə qaydalarına uyğun olaraq hakimlər əyalətdə mülkü, hərbi-siyasi orqanların
1 И.П.Петрушевски. Очерки…, с.121 2 Engelbert Kempfer. Dər dərbare..., s. 157, 158. Yüklə 476,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|