Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
f.e.n. Salman SÜLEYMANOV 66
Adamlar salaraq o dörd bir yana, Arayıb-axtarıb heç yorulmamış, Bulaqdan bir əsər, bir iz bulmamış (9, 183).
Şairin əfsanə və rəvayətlərdən bəhrələnərək yazdığı digər əsəri «Aslan qayası»dır. Əsər rus ordusunun Bakını işğal etməyə çalışdığı vaxtlarda əhalinin mübarizəsinə həsr edilmişdir. Şair bu rəvayəti çox gözəl poetik dillə qələmə almışdır. «Çölün bir gədəsi»nin şəhərin açarlarına qürurla baxan general Sisyanovun «köksünə xəncərini çalmasını» elə məğrur bir dillə ifadə etmişdir ki, əsəri oxuduqca, sanki o dövrü yaşayırsan.
Əsərdə diqqəti çəkən digər bir məsələ də ağ çuxa, ağ atdır: Əlimdə tikdiyim bax bu ağ çuxa, Hansı bir igidin əyninə olsa, Bir də ağ atımı kim minə bilsə, O şah da deyilsə, xan da deyilsə, Olsa da adi bir qapı nökəri Onundur qəlbimin gizli telləri (9, 166).
Əsərin baş qəhrəmanı Aslanın şücaəti «ağ at və ağ çuxa ilə bağlı təsvir olunur. Xalq ədəbiyyatı qaynaqlarından gələn bu məfhumlar əsərə yeni təra- vət, yeni ruh gətirir» (5, 91). Ümumiyyətlə, bir çox türk xalqlarında at bir kult, bir onqon kimi qəbul edilir. Hətta bir çox nağıl və dastanlarımızda «ağ at və ağ çuxa» obrazı bu gün də qorunub saxlanmaqdadır. Xalq öz qəhrəma- nını ağ atın belində, ağ çuxada görmək istəyir. Şair də məsələyə bu nöqteyi- nəzərdən yanaşır və yazır:
Hansı igid bir oğlan Ağ atın üstə minsə, Ağ çuxanı geyinsə Onunkudur Mahnıyar 2 (9, 167).
2 Mahnıyar – «Aslan qayası» əsərində Bakı xanı Hüseynqulu xanın qızıdır. Səməd Vurğun yaradıcılığında şifahi xalq ədəbiyyatının izləri 67
Şair bu əsərində türk oğullarının yenilməz olduğunu, cəsurluğunu bir da- ha qabarıq şəkildə vurğulayır:
Tüfəng tutan, ox atan, Atın qarnında yatan, Başı üstə mil duran, Quşu dimdikdən vuran, Suyu balıq kimi tən Yarıb içindən keçən (9, 167) və s.
Şairin diqqəti cəlb edən əsərlərindən biri də «Ölən məhəbbət» əsəridir. Bu əsər atəşpərəstlik dövründə Azərbaycanda mövcud olan sərt qanunlara həsr edilmişdir. Əsərin əsas mövzusu qardaşıyla evlənməyə məcbur olan qı- zın yanıqlı yalvarışlarıdır. Səməd Vurğunun bu əsəri Y.V.Çəmənzəminlinin «Qızlar bulağı» əsəri ilə müqayisə edilə bilər. Şair yazır:
Elin qaydası ilə, qanunca biz Bir bacı, bir qardaş evlənməliyik. Bunları duyduqca, düşündükcə mən Bil ki, ayaqlarım üzülür yerdən (9, 193).
Y.V.Çəmənzəminli isə «Qızlar bulağı»nda yazır: «Nə atama, nə qarda- şıma ərə getməyəcəm – nə olur olsun» (10, 21).
Səməd Vurğun yazır: Bəs atan? Bəs anan – nə deyir onlar? Hər elin, hər günün öz adəti var. Bütün bu insanlar tüpürər bizə Cəzalar verilər hər ikimizə (9, 194).
Y.V.Çəmənzəminli yazır: «Müqəddəs qanuna görə sən mənimsən! – dedi» (10, 22). Səməd Vurğunun bu əsəri atəşpərəslik və ondan öncəki dövrlərdə Azər- baycan xalqının adət-ənənəsini, ağır qanunlarını on dörd yaşlı kiçik qızcı- ğazın simasında canlandırır. f.e.n. Salman SÜLEYMANOV 68
Şairin şifahi xalq ədəbiyyatından bəhrələnərək yazdığı digər əsəri «Ayın əfsanəsi»dir. Şair yuxarıda sadaladığımız əsərlərindən fərqli olaraq, burada əsas qəhrəman Ayla dialoqa girir. Onun əsas mövzu kimi götürdüyü əfsanə- də Ayın üzündəki ləkəni anası Günəş salmışdır. Əfsanələrdən birində deyilir: «İki qardaş dalaşır. Onlardan biri digərini vurur yabaya, qaldırır göyə. İndi göydəki Ay yabaynan göyə qaldırılan o qar- daşdı. Ayın üzündəki ləkə yabanın yeridi elə» (3, 30). Digər əfsanəyə görə, «Ay ilə Gün bacı-qardaş imiş. Uşaqlar dalaşır. Ay bacısı Günü döyür. Anası əli küllü-küllü uşağa bir sillə vurur. O vaxtdan Ayın üzündə ləkə şalır» (2, 228). Səməd Vurğunun da qələmə aldığı «Ayın əfsanəsi» əsərinin mövzusu bu əfsanəyə yaxındır:
Gah atıldım, gah da düşdüm Birdən-birə mən sürüşdüm Dəydim onun sağ qoluna Acıq gəldi bu səhv ona Üzümə bir sillə vurdu (9, 248).
Bu sillə ayın üzündə qara ləkələr salır. Bundan məyus olan ana nə edəcə- yini bilmir:
Birdən nə oldusa, rəngi saraldı, Anam bir daş kimi yerində qaldı Sonra qüvvətini yığıb bir təhər Bağırdı: ləkələr, qara ləkələr!
Şairin müraciət etdiyi mövzuyla bağlı şifahi xalq ədəbiyyatında onlarla əfsanə və rəvayət var. Onların bəziləri Ayla Günəşin ana-bala sevgisindən, bəziləri qardaş-bacı və ya iki qardaş sevgisindən, bəziləri isə bir-birinə aşiq iki gəncin sevdasından bəhs edir. Əsər ibrətamiz nəsihətlərlə zəngindir. Şair əsərdə cütcü obrazının dili ilə insanları əməyə səsləyir:
Cütçü gülümsəyib dedi: – qulaq as! Çörək bir istiylə, işıqla olmaz. Səməd Vurğun yaradıcılığında şifahi xalq ədəbiyyatının izləri 69
Budur, bax, gördüyün bu qara torpaq Nə qədər vardırsa, çörək olacaq. Torpaqdan süd əmir hər sarı sünbül, Torpaqda göyərir hər çiçək, hər gül. Bir də öz başına yaranmır onlar, Torpaq üstündə də insan gözü var… (9, 244).
Şair əsərdə eyni zamanda ana sevgisini, ana məhəbbətini özünə-məxsus şəkildə dilə gətirir:
De, hansı şairin məğrur qələmi, Olsa da günəşin, ayın həmdəmi, Dilini bilsə də, otun, çiçəyin, Sirrini açsa da, hər bir ürəyin. Cana gətirsə də, cansız daşları, Karvana düşsə də, uçan quşları, Dönüb bac alsa da, əsən küləkdən, Bir dünya qursa da, min bir diləkdən, Xəyalı göylərə sipər dursa da, Günəşin qoynunda çadır qursa da, İnciyə tutsa da, bütün aləmi, De, hansı şairin məğrur qələmi, Ana qəlbindəki dünyadan keçmir? (9, 240)
Səməd Vurğunun yaradıcılığında şifahi xalq ədəbiyyatının izlərindən da- nışarkən onun tez-tez müraciət etdiyi atalar sözləri və məsəllərdən danış- maya bilmərik. Biz onun yaradıcılığında «köpəklər hürməklə karvan da-yan- maz» («it hürər, karvan keçər»), «ağılsız köpəklər ulduza hürər», «zər qəd- rini zərgər bilər», «iki qılınc bir qına sığmaz», «şanada bal tutan barma-ğın yalar», «üzük qaşla, arvad ərlə tanınar» kimi folklor nümunələrini görürük. O, bu folklor nümunələrindən bəhrələnməklə yanaşı, onları əsərdərində ol- duğu kimi işlədib. Biz, adətən, bayatıya, atalar sözünə «bir neçə misrada dastan anladır» deyirik. Səməd Vurğunun yazdığı kiçik həcimli əsərlərdə də, aforizmlərdə də bunu görə bilirik. İnsan potensialına, insan məfhumuna böyük dəyər verən şair yazır:
Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|