Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vücub
- İkram
- Yaratma və kamillik qüdrəti
- Bildirmə
- Kiçiltmə
Əbdüləziz Buxariyə görə əmr məfhumu 75
tələbdir, ancaq insanların daxilindəki mənaları bilmək mümkün olmadığı üçün əmr bildirən kəlam əmrin həqiqəti olaraq qəbul edilir 3 .
olaması üçün tələb olunanın bir fel, hərəkət olması lazımdır. Üsul alimləri arasında felin yerinə yetirilib yetirilməməsinin əmrin meydana gəlməsinə təsiri ixtilaflıdır. Buxari bunu itimar kəliməsi ilə ifadə edir və bu kəlimənin təsirli olduğuna diqqəti çəkir. Buna görə sındırmaq feli sınmaya bağlıdır və sındırılan şey sınmadığı müddətcə sındırma felinin meydana gəldiyini deyə bilmərik. Buna bənzər şəkildə itimar olmadığı zaman da əmr meydana gəlmiş sayılmaz. Ancaq əgər itimar zəruri olarsa, yəni ilahi əmr əmr olu- nanın meydana gəlməsini zəruri edərsə, o zaman insanın iradəsi aradan qal- xar 4
yetirib yetirməmə seçiminin olmaması halında tələbdən danışmaq olmaz. Xüsusilə şəri hökmlər mənasında olan tələbdə eşidənin feli yerinə yetirmədə azad iradəsi olması lazımdır. Əmrin həyata keçməsi üçün insanın ona əmr olunan feli yerinə yetirmə gücünə sahib olması lazımdır. Əksi halda bunu bir əmr olaraq görə bilmərik. Çünki, əmr bir felin həyata keçməsi istəndiyi zaman verilər. İnsanın gücünün fövqündə bir felin əmr forması ilə tələb olunması bu əmrin həqiqi deyil, məcazi mənada olduğunu göstərər. Məsələn, Quranın bir bənzərinin insanlar tərəfindən yazılmasının mümkün olmadığını bildirən ayədə 5 belə bir misala rastlamaq mümkündür. Bu ayədəki əmr forması insanları bu barədə aciz qoymaq üçün işlədilmişdir. Beləliklə əmrdən danışmaq üçün insan qüdrə- tinin şərt olduğunu qəbul edən Buxari “Allah hər kəsi ancaq qüvvəsi yetdiyi qədər yükləyər” 6 ayəsini də bu fikrinə dəlil göstərir. İnsanın güc yetirmədiyi bir şeyin şəriətdə əmr olunmaması da bunun başqa bir dəlilidir 7 . Əmrin tərifindəki başqa bir ünsür əmr edənlə əmr olunan insan arasındakı münasibətdir. Əmrin ən əhəmiyyətli məsələlərindən biri olan əmrin mucəbinin təsbitində bunun çox böyük yeri var. Çünki əmrin həqiqət yaxud məcaz olduğunu müəyyənləşdirmək üçün diqqət olunması lazım olan
3 Buxari, Kəşful-Əsrar, I, 242. 4 Buxari, Kəşfu- Əsrar, I, 271-271. 5 Bəqərə, 2/23. 6 Bəqərə, 2/286. 7 Buxari, Kəşful-Əsrar, I, 408. Mübariz CAMALOV 76
ilk xüsus əmr edənlə əmr olunan arasındakı münasibətdir. Başqa sözlə eşidən əmr olunan vəsfini daşımalıdır. Əmr formasının əmr bildirməsi üçün əmr olunan şəxsin şəri cəhətdən məmur olması lazımdır 8 . Buna dini terminolo- giyada əhliyyət deyilir. Əhliyyət, insanın lehinə və əleyhinə olan şəri haqlara səlahiyyətli olmasıdır. Bu səlahiyyət Allahın “Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara təklif etdik: onu yüklənməkdən çəkindilər. Onu insan yükləndi” 9
ayəsi ilə insana yüklədiyi əmanətdir. Əmr məfhumuna bağlı olan mövzulardan ən əhəmiyyətlisi əmrin mucə- bidir, yəni əmr formasının nəticəsi yaxud bu formanın ifadə etdiyi mənadır. Əmr formasının ifadə etdiyi mənanı təyin etmək üçün əvvəlcə bu formanın işlədildiyi mənalara nəzər salmaq lazımdır. Üsul almlərinin əmrin işlədildiyi mənaların sayı haqqında müxtəlif görüşləri var. Buxari bunlardan on sekki- zinin daha doğru olduğunu bildirir və bunları misalları ilə birlikdə belə sıra- lıyır:
1.
10 .
Nədb: Onlarla mükatəbə edin 11 . 3.
12
Mübahlıq: Allahın sizə öyrətdiyi ilə təlim edib əhliləşdirdiyiniz yırtıcı heyvanların ovladıqları da sizə halaldır 13 .
İkram: Ora (cənnətə) sağ-salamat və əmin olaraq daxil olun 14 . 6.
15 .
Təhqir: Bir dad görək! Sən ki çox qüvvətli , möhtərəm bir şəxs idin! 16
8.
17 .
Təəccüb: Onlar bizim hüzurumuza gələcəkləri gün elə yaxşı eşidəcək, elə yaxşı görəcəklər ki! 18
8 Səraxsi, Usulus-Səraxsi, I, 11. 9 Əhzab, 33/72. 10 Bəqərə, 2/34. 11 Nur, 24/33. 12 Bəqərə, 2/282. 13 Maidə, 5/4. 14 Hicr, 15/46. 15 Ənam, 6/142. 16 Duxan, 44/49. 17 Tur, 52/16. 18 Məryəm, 19/38. Əbdüləziz Buxariyə görə əmr məfhumu 77
10.
ona yalnız: Ol! deyər, o da olar 19 . 11.
dedi 20
12.
21 .
Təhdid: İstədiyinizi edin 22 . 14.
23 .
Aciz buraxma: Əgər bəndəmizə nazil etdiyimizə şəkkiniz varsa, siz də ona bir bənzər surə gətirin! 24
Kiçiltmə: Biz də onlara: “Həqir meymunlar olun” dedik 25 . 17.
26
Öyrətmə: Həzrət Peyğəmbərin İbn Abbasa “Önündən ye!” deməsi bunun misalıdır. 19.
Əmr formasının yuxarıdakı mənalarda işlədilməsi xüsusunda alimlərin ittifaqı var. Bundan əlavə əmr formasının bu mənalarda işlədilməsinin həqiqi deyil, məcazi olduğu da da hər kəs tərəfindən qəbul olunur 27 . Çünki məsələn, “Ora (cənnətə) sağ-salamat və əmin olaraq daxil olun” ayəsinin ikram oldu- ğu yalnız konteksdən anlamaq mümkündür. Halbuki əmr formasının həqiqi mənası ikram olsaydı, konteksə baxmadan bunun anlaşılması lazım olardı. Əmrin mucəbi haqqında dörd fərqli anlayış mövcuddur. Bunlar vücub, nədb, ibaha və təvəqqüf anlayışlarıdır.
(xüsusi) söz olduğunu vurğulayır. Müəllif hər sözün bir mənasının olduğu dil qaydasını qeyd etdikdən sonra əmr formasının da xas bir söz olması səbəbi
19 Bəqərə, 2/117. 20 Yunus, 10/80. 21 Tövbə, 9/82. 22 Fussilət, 41/40. 23 İbrahim, 14/30. 24 Bəqərə, 2/23. 25 Bəqərə, 2/65. 26 İmrulqeys, Divanu İmrulqeys, Qahirə, ty., 18. 27 Buxari, Kəşful-Əsrar, I, 255; Razi Əbu Abdullah Fəxrəddin Məhəmməd ibn Ömər, Məhsul fi ilmi usulil-fiqh, Məkkə, 1997, II, 39. Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|