Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiyyat
- MÖTƏZİLƏNİN SON DÖVRLƏRDƏ GÖRÜLƏN TƏSİRİ
- İslam düşüncə məktəbi
Mübariz CAMALOV 84
Ədəbiyyat Baqillani, ət-Təqrib vəl-İrşad, Beyrut, 1993. Bax. Hare, Richard, The Language of Morals, Oxford, 1967. Bəsri Əbu Hüseyn, əl-Mutəməd, Dəməşq, 1964. Buxari, Kəşful-Əsrar, Beyrut, 1997. Görgün Tahsin, İlahi Sözün Gücü, İstanbul, 2003. İmrulqeys, Divanu İmrulqeys, Qahirə, ty. İsfahani, Kaşif anil-Məhsul, Beyrut, 1998. Kəlvəzani, Təmhid, Ciddə, 1985. Razi, Məhsul fi ilmi usulil-fiqh, Məkkə, 1997. Səraxsi, Usulus-Səraxsi, thq., Əbul-Vəfa əl-Əfqani, Darul-Kutubil- İlmiyyə, Beyrut. Zərkeşi, əl-Bəhrul-Muhit, yy., 1992.
Əbdüləziz Buxariyə görə əmr məfhumu 85
RESUME
Islamic Law is a divine source law. Its source mainly is Koran and Sun- na. Thats why sturucture of Islamic Law based on language. Islamic lawyers begun to study on language very early. Becouse source of Islamic Law is the text and so lawyers must to adjudge for that textual source. There are two approach about realization of Islamic rules. First, Islamic text enough for realization of rules. It doesnt mean that other factors besides of texts has not importance. Because this approach requires suitable Islamic ground. Second, realization of Islamic rules depend of some practices.
Dr. Adilə TAHİROVA 86
MÖTƏZİLƏNİN SON DÖVRLƏRDƏ GÖRÜLƏN TƏSİRİ
Dr. Adilə Tahirova* İntellektual zəmində yaranmış ilk İslam düşüncə məktəblərindən 1 olan
Mötəzilənin klassik dövrdəki xidmətləri danılmazdır. 2 Mötəzilə alimləri İs- lam əqaidinin əqli əsaslarını təsis edərək nəqllə ağlı uzlaşdırmağa səy gös- tərmişdir. Onlar iman əsaslarını müdafiə etmək üçün bir vasitə hesab etdiklə- ri kəlam elmində mühafizəkar hərəkət etməmişdir. Məzhəbə bağlılıq da on- ların azadlıq nəzəriyyələrinə təsir etməmişdir. Bu düşüncə məktəbinin nüma- yəndələri öz fərqli ideya və fikirlərini rahat bir şəkildə ifadə edə bilirdirlər. Mötəzilə alimləri bir-birlərinə heç çəkinmədən müxalifət edə bilirdilər. Belə ki, Nazzam əmisi Əbu-l-Hüzeyl əl-Əllafla, Nazzam ilə tələbəsi Cəfər ibn Hərb, Əbu-l-Həsən əl-Əşəri ilə ögey atası Əbu Əli əl-Cübbai, Əbu Əli əl- Cübbai ilə oğlu Əbu Haşim arasındakı elmi mübahisə və müzakirələr buna misal verilə bilər. Mötəzilənin xidmətləri arasında Kəlam elmini qurması və dini elmlərdə ağla böyük əhəmiyyət verməsi sayıla bilər. Ancaq bu, əsla vəh- yin unudulduğu və ya ikinci plana qoyulduğu mənasına gəlməməlidir. Bilindiyi kimi, kəlam elminin məsələləri iki hissəyə bölünür. Bunlar kəlamın dəyişməz olan məsələləri (məsail və məqasıd) 3 və zamana görə dəyişə bilən, məsaili isbata yarayan vəsaildir (məbadi). Mötəzilə ağlı əqidə məsələlərinin
* Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi. 1 İslam düşüncə məktəbi ifadəsi “məzhəb” termininin yerinə istifadə edilir. Bu ifadənin daha uyğun olduğunu düşünərək məqalədə geniş şəkildə istifadə etməyə çalışmışıq. (Müəl.) 2 Mövzu ilə əlaqəli geniş məlumat üçün bu mənbələrə də müraciət edilə bilər. Detlev Khalid, "Some Aspects of Neo-Mu'tazilism", Islamic Studies, VIII c., 1969; Əhməd Mahmud Sübhi, Fi ilmil-kəlam (əl-Mutəzilə), Beyrut 1985; Zuhdi Cərullah, əl-Mutəzilə, Beyrut 1990; İlyas Çelebi, “Mutezilenin klasik İslam düşüncesindeki yeri ve modern döneme etkileri”, Kelam Araştırmaları, 2:2 (2004), s. 3-24; İlyas Çelebi, İslam inanç sisteminde akılcılık ve Kadı
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul-2004. 3 İman əsasları və əsas prinsiplər deməkdir. Mötəzilənin son dövrlərdə görülən təsiri 87
ortaya qoymaq üçün deyil, əsas prinsipləri (məsail) isbat etmə vasitəsi olan vəsail sahəsində istifadə edirdi. Mötəzilənin o dövrdə ortaya çıxması bir baxıma tarixi zərurət də hesab edilə bilər. Belə ki, fəthlər nəticəsində İslam ərazisinin genişlənməsi və bunun nəticəsində müxtəlif din, fikir və əqidələrə sahib insanlarla qarşılaş- ma, məzhəblərin ortaya çıxma səbəblərindən biri kimi göstərilir. Bu insan- ların İslam əqidəsində olmayan və onların öz əvvəlki əqidələrindən qay- naqlanan suallara cavab vermək üçün yeni üslub və ağlın da istifadəsi gərəkli idi. Eyni zamanda o dövrdəki dinsizlər, materialistlər, sabiilər, atəşpərəstlər, maniheistlər və başqa dinlərə mənsub olanların etirazlarına cavab vermək üçün fikir mübarizəsi aparan alimlərə ehtiyac var idi. Mötəzilə də bu müba- rizəni layiqincə aparmağa müvəffəq oldu. Miladi IX əsrin ortalarından eti- barən tənəzzülə uğramağa başlayan Mötəzilənin ən böyük səhvi isə azadlıq haqqındakı nəzəriyyələrinin əksinə gedərək fikirlərini başqalarına qəbul etdirmək üçün təzyiqə əl atmalarıdır. Bunu da ifadə etmək lazımdır ki, Mötəzilənin təsiri yaranma tarixindən bir müddət keçdikdən sonra artıq görülməyə başlanmışdı. Bu təsir Əhli-sünnənin qollarından birinin banisi olan Əbu-l-Həsən əl-Əşəri (v. 324/936) vasitəsiylə, ondan sonra Cüveyni (v. 478/1085), Qəzzali (v. 505/1111), Fəxrəddin Razi (v. 606/1210) kimi alim- lərin şahidin qaibə qiyası, mütəşabih nəssin ağılla təvili və s. metodları qəbul etməsi ilə Əhli-sünnədə özünü göstərir. Belə ki, qırx il Mötəziləyə xidmət etdikdən sonra bu məzhəbi tərk edən Əşərinin bu metoddan tamamilə uzaqlaşması mümkün deyildi. Eyni zamanda Şiəliyin (xüsusilə Zeydiyyə qolunun) fikir və metodunda da Mötəzilənin təsiri özünü büruzə verir. Zeyd ibn Əli və Məmun dövründə yaşamış Qasım ibn İbrahim ər-Rəssi tərəfindən başladılmış Mötəzilə-Şiə yaxınlığı Zeydilik içərisində Mötəziləyə aid fikir- lərin yaşamağa davam etməsinə səbəb olmuşdur. Zeydiyyə alimi İbn əl-Mur- taza onları müdafiə edir, Məqbili isə üsulu-d-dində bu iki məzhəbin eyni fi- kirlərə sahib olduqlarını söyləyirdi. Mötəziləyə aid əsərlərin günümüzə qədər qorunub saxlanması, nəşr edilməsi məsələsində də Zeydiyyənin xüsusi rolu- nun olması onların Mötəziləni özlərinə yaxın hesab etmələrindən qaynaq- lanmışdır. Mötəzilənin sonrakı dövrlərdəki təsirinə gəlincə, bu təsirin XIX əsrdəki yenilik axtarışları və İslami elmlərdə canlanma yaratma təşəbbüsü ilə bariz şəkildə ortaya çıxdığını söyləmək mümkündür. Belə ki, orta əsrlərdə dinlər
Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|