Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dr. Adilə TAHİROVA 88
üçün intellektual durğunluq yaşansa da XIX əsrdən etibarən bir canlanma başlamışdır. Bu dövrdən etibarən Hindistan, Misir və Türkiyə kimi ölkələrdə meydana gələn yenilik hərəkatı dini sahədə də təcdidə gətirib çıxarmışdır. Kəlam sahəsində də yeniləşmə istəyi metod ətrafında müzakirələrə səbəb ol- muşdur. 4
məqsədilə bütün İslami elmlərə və məzhəb fərqi güdmədən müsəlman alim- lərin əsərlərinə müraciət edilmişdir. Təcdid dövründə kəlam sahəsindəki ihya və təcdid hərəkatının başladığı bölgələrdən Hindistan və Pakistan misal veri- lə bilər. Bu dövrdə ortaya çıxan dini cərəyanların insanın azadlığını, ağla önəm məsələsini ön plana çıxardığı görülür. Mötəzilənin fikirləri ilə görülən paralellik həmin dövrün kəlamçılarının onların metod və fikirlərindən ilham aldıqlarını göstərir. Seyid Əhməd Xan (v. 1316/1898), Seyid Əmir Əli (v. 1347/1928) və Mövlana Muhəmməd Əli (v. 1349/1931) kimi müsəlman mütəfəkkirlər qarşılaşdıqları problemləri həll etməyə çalışarkən Mötəzilənin fikirlərindən istifadə etmişdir. Seyid Əhməd Xanı bəzi müəlliflər Mötəzilədən ilham ala- raq irəli sürdüyü fikirlərinə görə onu yeni Mötəzilə hərəkatının nümayəndəsi kimi xarakterizə edirlər. Lakin o, bəzi mövzularda Mötəzilənin fikirlərinə yaxın olsa da bu məktəbin bəzi düşüncələrindən uzaqlaşmışdır. Onun Mö- təziləyə olan heyranlığının səbəblərindən biri kimi bu düşüncə məktəbinin məzhəb təəssübünü aşan bir davranışa sahib olması da göstərilə bilər. Möv- lana Muhəmməd Əlinin də xüsusilə qədər məsələsində Mötəziləyə yaxınlı- ğını görmək mümkündür. İslam düşüncə ənənəsini yeni dövrə daşımış alimlərdən Cəmaləddin Əf- qani (v. 1314/1897), Məhəmməd Abduh (v. 1323/1905), Rəşid Rza (v.1354 /1935), Fərid Vəcdi (v. 1373/1954) və Əhməd Eminin (v. 1373/1954) adla- rını da çəkmək mümkündür. Ağlı istifadə etmə, təqlidi rədd etmə və uzlaş- dırma kimi Mötəziləyə yaxın üslublarına görə bu məktəbə bağlı olduqları irəli sürülmüşdür. Əslində adı keçən mütəfəkkirlər bir çox İslam düşüncə məktəbi kimi bu məzhəbin də fikirlərindən istifadə etmək istəyirdilər. Mötə- zilə alimi olan əl-Həyyatın əl-İntisar adlı məşhur əsərini Nyberqlə birlikdə
4 Geniş məlumat üçün bax. Detlev Khalid, "Some Aspects of Neo-Mu'tazilism", Is- lamic Studies, VIII c., 1969, s. 322-324. Mötəzilənin son dövrlərdə görülən təsiri 89
tədqiqat edən Əhməd Emin bu məzhəbə heyranlığını ifadə etdikdə ciddi etirazlarla da üzləşmişdir. 5
Musa Kazım Efendi (v. 1338/1920), Abdüllatif Harputî (v. 1334/1916), Dardağanzade Ahmet Nazif, Celâl Nuri (v. 1938), İzmirli İsmail Hakkı (v. 1946) kimi son dövr Osmanlı din alimləri də yenilik tərəfdarları idilər. Onlar da kəlam əsərlərinin yenidən yazılması, metod axtarışı, və məzhəblərin fikir- lərinin uzlaşdırılaraq birləşdirilməsi fikrini müdafiə edirdilər. 6
Kazanlı Əbdünnasır Kusavi və Musa Carullah Biqiyev (v. 1369/1943) ilə Krımlı İsmayıl Qaspıralı (v. 1914) kimi alimlər də Mötəzilədən təsirlənərək yeni bir hərəkat başlatmışdır. Onlar da ağlın önəmi, təqlidin rəddi, təcdidə ehtiyac olduğu, insanın azad olduğu, imanda təsdiqlə birlikdə əməlin də la- zım olduğu kimi məsələləri vurğulamışdır. Eyni zamanda məzhəb ixtilafla- rını aradan qaldırmanın zəruri olduğunu bildirmişdir. XX əsrin ortalarından etibarən ortaya çıxan modernizm tərəfdarlarında da Mötəzilə məktəbinin izlərini görmək mümkündür. Fəzlurrəhman, Həsən Hənəfi, Murtaza Mütəhhəri, Məhəmməd Abid əl-Cabiri və Arkoun kimi mü- təfəkkirlər də özlərini Mötəziləyə aid etməsələr də təqlidin rəddi, azadlıqla- rın ön plana çıxarılması, ağlın səlahiyyət sahəsinin artırılması, məsləhətin əsas alınması, elmə önəm verilməsi və məzhəbləri uzlaşdırmaq kimi Mötəzi- lənin vurğuladığı bir çox prinsipi qəbul edirlər. Yenilik tərəfdarı axımların bir-birinə təsiri olsa da aralarında böyük fərq- lər müşahidə edilir. Belə ki, bunlardan bəziləri milli mədəniyyətlərini dirilt- mə məqsədini daşıyır. Məsələn Hindistandakı modernist hərəkatın əsasən ənənəvi hind mədəniyyətinə qayıdışı təmsil etdiyini söyləmək mümkündür.
5 Detlev Khalid, "Some Aspects of Neo-Mu'tazilism", İslamic Studies, VIII c., 1969, s. 321. 6 Osmanlıdan Cumhuriyete İslam düşüncesinde arayışlar, Sadeleştirenler: Abdurrahman Dodurgalı, Adil Bebek, Ahmet Yücel, Ferhat Koca, İlyas Çelebi, Mehmet Erdoğan, Rağbet yayınları, İstanbul 1999. Bu kitabda Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, Musa Kazım, Yeşilzade Muhammed Salih, Ziyaeddin Ezheri, İsmayıl İzmirli Hakkı, Halim Sabit, Musa Carullah Bigi, Ahmed Hamdi Akseki, Şemseddin Günaltay və İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu kimi müəlliflərin məqalə və yazıları toplanmışdır. Kitab, “İslamda yenilik arayışları” silsiləsindən nəşr edilmiş əsərlərdən hesab edilə bilər. Bu yazıların bir çoxunda yuxarıda bəhs edilən fikirlərə rast gəlmək mümkündür. Dr. Adilə TAHİROVA 90
Bu fikir hamıya deyil, Seyid Əhməd Xan, Seyid Əmir Əli, Übeydullah əl- Hindiyə şamil edilə bilər. Bu hərəkatın Misirdəki nümayəndələri olan Məhəmməd Abduh və Cəmaləddin Əfqani kimi alimlər isə teolojik xarakter daşıyan bir yenilik tərəfdarı idi. Türk dünyasındakı yenilik hərəkatı daha çox qərb təmayüllü olub Misirli alimlər kimi Mötəzilənin adını çəkməməyə çalışırdılar. Öz aralarında mübahisə edərkən Mötəzilədən iqtibas etdiklərini isə müşahidə etmək mümkündür. Məsələn Musa Kazım Efendi, Musa Ca- rullah Biqiyevdə bu cür iqtibasları görmək mümkündür. 7
yaxın hesab edərək heyranlıqlarını ifadə etdilər. Hətta bu düşüncə məktəbi- ninin nümayəndələrini “İlk İslam rasionalistləri” kimi adlandırdılar. O`leary, Qoldziher, Robert Qaspar və Detlev Xalid kimi müəlliflər Mötəzilənin fikirlərinin təsiri altında qalaraq ağıl, elm, insan azadlığı kimi məfhumlardan bəhs edən, təəssübü, təqlid və məzhəbpərəstliyi rədd edən son dövrün adı çəkilən İslam alimlərini “Yeni Mötəzilə (Neo-Mötəzilə) kimi təqdim etdilər. 8
Hindistandakı Yeni Mötəzilə hərəkatı, Avropa mədəniyyətindən təsirlənən- lərin başlatdığı bir intellektual islahat cəhdidir. Qoldziherin bu fikirlərini ya- nıldıcı hesab edənlərlə razılaşmamaq qeyri-mümkündür. Mötəziləni tədqiq etmiş Nyberq, Stainer, Vatt kimi alimlər Mötəziləni vəhy və ağlı uzlaşdırma- ğa çalışan, dövrlərinin problemlərinə yer verərək onları həll etməyə çalışan İslam düşüncəsində xüsusi rolu olan alimlər olaraq qiymətləndirirlər. Bu, həqiqətə daha yaxın bir təhlildir. Mötəzilə alimlərini hər sahədə ağlın mütləq hakim olduğunu düşünən filosoflar kimi təqdim etmək mümkün deyil. Çünki onların ağlın və nəqlin həm birgə və həm də ayrı səlahiyyət sahələrinin oldu- ğunu söylədikləri bilinir, məsələn təabbudi məsələlərdə sadəcə nəqli tək mənbə hesab etdikləri də məlumdur. Eyni zamanda bu alimlərin zahid, iba- dətlə çox məşğul olan şəxslər olduğu da mənbələrdə ifadə edilir. Hətta zəif
7 İlyas Çelebi, İslam inanç sisteminde akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, Rağbet yayınları, İstanbul 2002, s. 188-201. 8 Daha əvvəl adı keçən və məqaləni yazarkən istifadə edilən Detlev Xalidin məqaləsi belə adlanır: "Some Aspects of Neo-Mu'tazilism" (Islamic Studies, VIII c., 1969, s. 322-324). R. Qasparın bir məqaləsi isə belə adlanır: “Le Renouveau de Mo'tesilisme” (MIDEO, IV/1957, s. 141-202).
Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|