Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mübariz CAMALOV 78
ilə bir mənaya dəlalət etməsi lazım olduğunu bildirir 28 . Xas söz, əhatə etdiyi fərdlərə tək-tək dəlalət edən, bir məna qarşılığında qoyulmuş (vəz olunmuş) sözdür
29 . Məsələn, xüsusi isimlər Əhməd, günəş kimi, cins isimlər ağac, çay kimi vs. Bu tərifdə mövzumuzla əlaqəli olan ünsür əmrin xas söz olmasıdır. Sözün tək məna üçün vəz olunması, bu sözün başqa bir məna ifadə etməməsi deməkdir. Yəni, xas söz olan əmrin bir məna ifadə etməsi zəruridir. Bu məna da tələbdir. Buna görə də əmrin mucəbi vücubdur. Məsələləri dil qaydaları əsasında həll etməyə cəhd göstərən Buxari əmrin mucəbinin vücub olduğunu isbat etmək üçün ayələrdən də istifadə edir. Bu ayələrdən biri Nur surəsinin 63-cü ayəsidir: Bu ayədə belə buyurulur: “Onun əmrinə qarşı çıxanlar baş- larına gələcək bir bəladan, yaxud düçar olacaqları şddətli bir əzabdan çə- kinsinlər!”. Allah bu ayədə əmrə qarşı çıxmağın cəzası olduğunu açıq olaraq bildirir. Əmrə qarşı çıxmaq haram olduğuna görə əmri yerinə yetirmək də vacibdir. Buxaridən əvvəlki alimlərin ayələrdən daha çox istifadə etdiyi görülür. Halbuki Buxari daha çox dil qaydalarına yer verir. Bu yanaşma tərzi məsə- lələri daha universal bir müstəvidə həll etmə üslubu olaraq qiymətləndirilə bilər. Bundan başqa, fəqihlərin dəlil olaraq göstərdikləri ayələrin mövzuyla əlaqəsi də uzaqdır. Çünki bu ayələrdə əmrin mucəbinin nə olduğundan deyil, əmrdən danışılır. Halbuki əmrin tələb bildirdiyi hamı tərəfindən qəbul olu- nan bir həqiqətdir. Müzakirə olunan məsələ isə əmr formasının bildirdiyi mənadır. Burada bir məfhum olaraq əmrlə əmr bildirən formanı bir-birindən ayırmaq lazımdır. Buxarinin əmr formasının əmr xaricindəki mənalarda da işlədilməsini qəbul etdiyini daha öncə qeyd etmişdik. Əmr formasının digər mənaları bil- dirməsi həqiqət deyil, məcaz yolu ilə olar və bunun da bir dəlili olmalıdır. Bunu bir misalla belə izah etmək olar. Misal olaraq aldığımız ayə Rum surəsinin 31-ci ayəsidir. Ayədə belə deyilir: “Tövbə edərək Ona tərəf dönün. Ondan qorxun, namaz qılın və müşriklərdən olmayın!” Bu ayədəki “namaz qılın” ifadəsini ələ alaq. Bir sözün mənasını müəyyənləşdirmək üçün əvvəlcə o sözün vəz olunduğu mənanı müəyyənləşdirmək lazımdır. Çünki sözün vəz olunduğu məna dilin ilk səviyyəsidir və digər səviyyələr də bu səviyyəyə
28 Buxari, Kəşful-Əsrar, I, 253. 29 Buxari, Kəşful-Əsrar, I, 88. Əbdüləziz Buxariyə görə əmr məfhumu 79
bağlı olaraq inkişaf edər. Əsasən dil vasitəsi ilə qurulan ünsiyyətin şərti də o dili danışanların qəbul etdiyi müştərək müstəvi olan bu ilk səviyyədir. Misalımızdakı “namazı qılın” ifadəsi əmr formasındadır. Əmrin mucə- binin vücub bildirdiyini qəbul edən anlayışa görə buradakı əmrin başqa bir mənada, yəni həqiqi olmayan bir mənada işlədildiyini göstərən bir qərinə yoxsa bu ayənin tələb bildirdiyinə qərar vermək lazımdır. Çünki tələb əmr formasının vəz oldunduğu mənadır. Mütləq əmrin vücub bildirmədiyini qəbul edən anlayışlara görə də yuxa- rıda misal olaraq verilən ayənin mucəbi vücubdur. Amma onlara görə bunu göstərən başqa qərinələr var. Məsələn Nisa surəsinin 103-cü ayəsində belə buyurulur: “Namaz möminlərə bəlli vaxtlarda vacib edilmişdir”. Bu ayə “namazı qılın...” ayəsinin vücub bildirdiyini göstərən qərinədir. Bundan əla- və, namaz qılmayanlar haqqındakı Quranın xəbərdarlıqları, qorxu və xəstəlik kimi zamanlarda namazın təxir olunmasına icazə verilməsi namazın məcburi bir ibadət olduğunu göstərən başqa qərinələrdir 30 . Nədb. Bir sözün mənası işlədildiyi konteksə görə dəyişə bildiyi kimi əmir formasının mucəbi də işləndiyi yerə görə fərqli ola bilər. Əmrin hansı mənalarda işləndiyi daha əvvəl qeyd etmişdik. Ancaq əmr formasının həqiqi mənasının nədb olduğunu da qəbul edən alimlər də var. Cumhura görə əmr forması nədb bildirmək üçün işlədilə bilər amma bunu göstərən bir qərinə olmalıdır. Bunun əksinə bəzi fəqihlər məndubu əmrin bir növü kimi qəbul edərək əmr formasının həqiqi mənada nədb üçün işlədilə biləcəyini müdafiə edirlər 31 . Belə ki, vacib, edildiyi zaman savab qa- zandıran, tərk olunduğu zaman isə günah qazandıran bir hökmdür. Məndub isə tərk olunduğu zaman günah qazandırmasa da edildiyi zaman savab qa- zandırır. Beləliklə əmr forması ilə nədb nəzərdə tutulduğunda eyni zamanda vacibə aid olan bir ünsür də həyata keçirildiyi üçün bu, həqiqət olaraq qəbul edilir. Necə ki kor yaxud şikəst bir kəsə insan deyildiyi zaman bəzi üzvlə- rinin olmamasına baxmayaraq bu söz həqiqi qəbul olunur 32 .
30 Buxari, Kəşful-Əsrar, I, 257. 31 Zərkeşi, əl-Bəhrul-Muhit, II, 367; Baqillani, ət-Təqrib vəl-İrşad, II, 39; İsfahani, Kaşif anil-Məhsul, III, 125. 32 Buxari, Kəşful-Əsrar, I, 275. Mübariz CAMALOV 80
Mütləq əmrin nədb bildirdiyini qəbul edənlər Peyğəmbərin “Sizə bir şeyi əmr etdiyim zaman gücünüzün çatdığı qədər edin, bir şeyi qadağan etdiyim zaman isə ondan uzaq durun” 33 hədisinə əsaslanaraq əmri yerinə yetirmənin istəyə bağlı olduğunu və buna görə də əmrin mucəbinin vacib olmadığını müdafiə edirlər. Buxari isə buna qarşı gələrək hədisdə “istədiyinizi edin” de- yil, “gücünüz yetdiyi qədərini edin” deyildiyinə diqqəti çəkərək bu iddianın yetərsiz olduğunu bildirir 34 .
ibn Səidin bu sözünə əsaslanırlar: “Mənim üçün, Nəbinin (s.a.s.) əmr et- dikləri qadağan etdiklərindən daha yüngüldür” 35 . Bu rəvayətdə nəhyin əmr- dən daha zəruri olduğu bildirilir. Peyğəmbərin qadağan etdiyi fellər haram olduğuna görə, əmr etdikləri bundan daha yüngül olmalıdır, bu da əmrin vü- cub deyil, nədb bildirdiyini göstərir.
lər
36 . Çünki əmrin həyata keçməsinin ən alt səviyyəsi ibahadır. Bəzi maliki alimləri isə əmrin ibaha bildirməsini belə izah etmişlər: əmr felin zəruri ola- raq həyata keçməsini isəmək olsaydı o zaman fel yerinə yetirilmədiyi müd- dətcə əmr həyata keçməmiş olardı. Bu isə əmrlə fel arasında məcburi bir bağlılığa gətirib çıxarardı. Təvəqqüf. Əmrin mucəbinin müəyyənləşdirilməsi üçün dəlil yaxud qərinənin olmasını zəruri qəbul edən anlayış təvəqqüf adlanır. Bu anlayışa görə əmr forması müştərək bir qəlibdir və buna görə də yuxarıda qeyd olu- nan mənalara eyni dərəcədə dəlalət edər. Hansı mənanın nəzərdə tutulduğu- nu qərinə təyin edər. Bu məsələyə ən yaxın münasibət göstərənlərdən biri olan Baqillani həqiqi bir əmrin səslərdən meydana gələn bir kəlimədə deyil, insanın içində mövcud olduğuna diqqəti çəkərək əmr formasının mucəbinin
33 Müslim, Hac, 73. 34 Buxari, Kəşful-Əsrar, I, 262. 35 Kəlvəzani, Təmhid, I, 147. 36 Əmrin ibaha bildirdiyini qəbul edənlərin kimlər olduğunu qəti şəkildə aydınlaşdıra bilmədik. Əlaqədar üsul mənbələri bu görüşü müdafiə edənlərin açıq olaraq qeyd etmirlər. Buxari bu görüşü müdafiə edənlərin Mötəzilənin Bağdad qolu olduğunu bildirir. Bax. Buxari, Kəşful-Əsrar, I, 260; Zərkeşi, əl-Bəhrul-Muhit, II, 368: Razi, əl-Məhsul, I, 41; Bəsri Əbu Hüseyn, əl-Mutəməd, I, 57. Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|