Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mehriban QASIMOVA 118
şəxs əvəzinə xalqın iradəsini əks etdirən avtoriteti qanuni hesab edərək cəmiyyətə əhəmiyyət vermiş və nəzərləri onun bütövlüyünü təşkil edən fərd- lərin birləşməsindən meydana gələn ortaq iradəyə yönəltmişdir. Bu sistem sonralar Dürkheymdə “ictimai şüur” kimi ortaya çıxmış və çox ehtimal ki, fransız inqilabından sonrakı “milliyyətçilik” təmayülü də bu ruhdan qay- naqlanmışdır 5 . Bərabərlik, müstəqillik və qardaşlıq bu inqilabın şüarları ol- ması ilə yanaşı fransız inqilabının təsiri nəticəsində ortaya çıxan müasir dövlətlər müstəmləkəçiliyin, köləliyin və irqi ayrı-seçkiliyi davam etdirən öl- kələr olmuşlar. Aktaşın da ifadə etdiyi kimi, “Bərabərlik, qardaşlıq və müs- təqillik şüarları ədalət nöqteyi - nəzərindən qiymətləndirilmədikcə həqiqi məna kəsb etməyəcək” 6 . Rus inqilabında da ziyalıların və xalqın qərb əsilli bir doktrinanı mənim- sədikləri halda yenə də milliləşdirməyə üz tutmalarını qeyd edən Aktaş: “Xristianlığı ortodoksal dünya görüşü baxımından açıqlayaraq özlərinə məx- sus üsluba çevirən rus ziyalıları, Marksizmi də Leninçi bir üslubla milli duyğu və düşüncələrini dilə gətirərək mənimsəmişlər” 7 deyərkən haqlı idi. Lenin və digər bolşeviklər marksist ideologiyası çərçivəsində milliyyətçiliyi kapitalist inkişafın bir məhsulu kimi qəbul etdikləri üçün əvvəllər milliy- yətçiliyə çox maraq göstərmədilər. Lakin sonralar cəmiyyət üzərində apar- dıqları siyasətdən çıxış edərək: “Sovet kimliyi” başlığı altında rus milli kimliyini adaptasiya etmə funksiyasını yerinə yetirdiklərini demək müm- kündür
8 . Sovet İttifaqı ruslaşdırma siyasətini rus dilini hakim dilə çevirmə ilə başlatmış, rus dilində danışa bilənlərə xüsusi diqqət ayırmışdır. Bununla ya- naşı, dövlət idarəçiliyində yüksək vəzifələrə təyinatın rusların səlahiyyətində olması rus millətçiliyinin vurğulanaraq qeyri - rus cəmiyyətlər arasında milliyyətçiliyin təhrik olunmasına səbəb olmuşdur. Moskvanın bu etnik problemə çarə tapmaq məqsədilə təşkil etdiyi yeni layihə - “sovet insanı” layihəsi idi. Lakin bu layihə uğursuz iqtisadi proqramlar, məcburi köçlər və sərhədlərin dəyişdirilməsi kimi səhvlərə görə heç bir nəticə verməmiş, tam
5 Atasoy, Fahri, Küreselleşme ve Milliyetçilik, səh., 107- 108 6 Ümit Aktaş, Toplumsal Hareketlerde Yöntem, səh., 38. 7 Ümit Aktaş, Toplumsal Hareketlerde Yöntem, səh., 47. 8 Zeynep Dağı, Kimlik, Milliyetçilik ve Dış Politika, Rusya’nın Dönüşümü, səh., 79- 81; mövzu ilə bağlı ətraflı məlumat üçün bax: Hill, Christopher, Lenin and The
İctimai Hərəkatlarda Milli və Dini Duyğuların Rolu 119
əksinə etnik inadlaşmanı daha da artırmışdır. Bu sistemin süqutundan sonra milliyyətçilik insanlar tərəfindən istinad ediləcək bir ideologiya olmaqla ya- naşı, eyni zamanda din də bəzi regionlarda insanların mübarizələrində birləş- dirici bir ünsür kimi vəzifəsini icra etmişdir 9 . Məsələn, Rusiya–Çeçenistan müharibəsində üzərinə böyük vəzifələr götürən din və dini qruplar dini-milli arenada bu prinsiplə hərəkət etmişlər: “Rus məhsulu olan hər bir şey və rus- sayağı davranış haramdır” 10 . Xristian dünyasında olduğu kimi, İslam dünyasında da dinin formallıq kəsb etdiyi bir dövrdə İranda İslam hərəkatı ortaya çıxmışdı. Şahın əmək- daşlıq etdiyi ingilis imperializminə qarşı apardıqları dini mübarizə nəticə- sində cəmiyyətin dini-mənəvi ruhu yenidən oyanmışdı. Belə ki, ilk əvvəl XX əsrin 50-ci illərində uləma (alimlər) tərəfindən də dəstəklənən milliyyətçi lider Dr. Musadiqin liderliyi ilə milliyyətçi hərəkatla cəmiyyətin milli-dini oyanışı müşahidə edilmişdir. Nəticədə qısa müddət də olsa milliləşdirilmiş bir iqtidar forması ortaya çıxmışdır. Bu zaman neft sənayəsi də milliləşdi- rilir. Ancaq bir müddət sonra yenə də şahlıq rejimi öz sözünü dediyi zaman bu dəfə hərəkat tamamilə dini-islami məziyyət kəsb edir və 1979-cu ildə İranda İslam inqilabı baş verir 11 . Millətin təhlükəsizliyi və rifahı ilə bağlı həsrət və hissiyata sahib olma milli şüurun və nəticə etibarilə də milli kimliyin ilham vericisi kimi ortaya çıxır. A. Smitə görə, milli ideologiya və ya doktrina növündən bir şeyə sahib olmadan da yüksək səviyyədə bir milli şüur nümayiş etdirən cəmiyyətin mövcud olması mümkündür və İngiltərə buna misaldır. Eyni zamanda çox az və ya heç milli şüuru, hissiyyatı olmayan cəmiyyətlərdə də milliyyətçi hərə- katlara və ideologiyalara rast gəlmək olar. Bunlar kiçik qruplarda ortaya çı- xıb geniş kütlələrdə heç bir təsirə sahib olmazlar. Smit bunlara nümunə ola- raq Nigeriya daxil olmaqla bir çox qərbi Afrika ölkəsini göstərmişdir. O, həmçinin, ərəb və pakistanlıların böyük əksəriyyətinin özlərini ərəb və pa- kistanlıdan çox müsəlman hesab etmələrinə diqqət çəkmişdir 12 . Digər tərəf- dən, millətlərin psixologiyası probleminə toxunan Sədri Məqsudi Arsal bir
9 Gürses, Emin, Milliyetçi Hareketler ve Uluslararası Sistem, səh., 151-153. 10 Ətraflı məlumat üçün bax: Mansur, Şamil, Çeçenler, səh., 54. 11 Aktaş, Ümit, Toplumsal Hareketlerde Yöntem, səh., 55-65. 12 Smith, Anthony D., Milli Kimlik, səh., 119-120. Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|