Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
İctimai Hərəkatlarda Milli və Dini Duyğuların Rolu 123
dövlət idarəçiliyində baş verən dəyişmələrin mehvərilə əlaqələndirirlər. Yəni, bu araşdırmalarda siyasət idarəçiliyi sosial müəssisələrin önündə tutularaq, əsas müzakirə obyektinin də məhs bu siyasi müəssisələrin tarixi proseslərdə məruz qaldığı dəyişikliklər olmasıdır. Burada əslində bir-birini tamamlayan və müqayisəli qərbi Avropa makro - tarixi çərçivəsində özünə yer tuta bilən Tilli və Rokkan nəzəriyyələri qabaqcıllıq edir. Ancaq nə Tillinin nə də Rokkanın araşdırmalarında “millət” anlayışına yer verilməmiş, millət-dövlət anlayışına yönəlmiş məhdud bir coğrafi regiondan çıxış edilərək qlobal olduğunu irəli sürdükləri model çərçivəsində fəaliyyət növü ortaya qoyulmuşdur. İctimai tarix nöqteyi – nəzərə görə isə milli dövlət milliyyətçilik cərəyanının ortaya çıxardığı bir anlayış hesab edilir və bu si- yasi qurumun tarixi isə milliyyətçiliyin ortaya çıxışından etibarən tədqiq edi- lir. Erik Hobsbaum bu nöqteyi-nəzəri ilk dəstəkləyənlərdəndir. Hobsbaum milliyyətçilik cərəyanını “millətlə” son dərəcə bağlı müasir bir anlayış kimi araşdırır və diqqəti bu anlayışın ictimai hərəkətliliyə bağlı məfhum meyarı baxımından keçirdiyi təkamülə yönəldir. Qelnerdən fərqli olaraq Hobsbaum milliyyətçiliyin qavranılmasının liderlərin ortaya qoyduğu əsərlər vasitəsi ilə deyil, cəmiyyətin orta zümrəsini təşkil edən adi fərdlərin hiss və düşüncələri- nin araşdırılması sayəsində mümkün olacağına inanır 19 . 3. Hüquqi nöqteyi – nəzər: Sosioloji və ya tarixi nöqteyi – nəzəri əhatə edən tədqiqatlarda istər millət istərsə də milli dövlət məfhumları təşəkkül və dəyişmə prosesləri çərçivəsində araşdırılır. Bunun müqabilində isə klassik hüquqi nöqteyi – nəzər çərçivəsində bu iki anlayış stabil məlumat olaraq araşdırılmışdır. Klassik hüququn görüşlərində milliyyətçilik nəzərə alınma- maqla yanaşı, müasir dövlətin milli dövlət forması “dövlət” adı altında tarix- dən kənar bir quruluş kimi məfhumlaşdırılaraq ictimai transformasiyadan müstəqil bir anlayışa çevrilir 20 .
Nəzəri prinsipə dair görüşünə görə orta əsr mütəfəkkirlərdən kəskin fərq- lənən müasir siyasi mütəfəkir Makiavellinin fikrincə, dövlət dünyəvi güclə birləşməlidir. Belə ki, Makiavelliyə görə, din iqtidarın aləti olmalı və dövlət-
19 Tarixi nöqteyi-nəzər ilə bağlı ətraflı məlumat üçün bax: Erözden, Ozan, Ulus- Devlet, səh., 24-40 20 Erözden, Ozan, Ulus-Devlet, səh., 41-44 Mehriban QASIMOVA 124
dən daha az əhəmiyyətli vəzifəni öhdəsinə götürməlidir. Buna görə, o, ührəvi dinlərin əvəzinə dünyəvi dinlərə üstünlük verirdi 21 .
yən ərazilərdə mərkəzləşmiş qanuni və inzibati təşkilatlar inkişaf etdirə bil- mə imkanına sahib olduğu, ordularını maliyyə cəhətdən təmin edə bilmək üçün vergi toplama monopoliyasını ələ keçirdiyi, özlərinə yeni bazarlar aça- caq müstəmləkələr əldə edən müharibələrə daxil olmaq məcburiyyətində qal- dığı məlumdur. Nəticə etibarilə bu dövlətlər birgə müdafiə və daxili səviy- yənin təmin edilməsi üçün yeni qurumlar təsis etməyə başlamış, qanuni və siyasi təzyiq edici qurumlar isə “mərkəzləşmiş, hərbiləşmiş mütləqçi döv- lətə” doğru meyl etmişdir. Beləliklə də mərkəzi iqtidardan ən kiçik quruma qədər uzanan idarəçilik şəbəkəsinin əmələ gətirdiyi təftiş mexanizması orta- ya çıxmışdır. Milli dövlətdəki “dövlət” qisminin inşa edildiyi dövr, məhz bu dövrdür. Milli dövlətdəki “millət” hissənin ortaya çıxması isə dövlətlə fərd arasındakı əlaqənin mücərrəd bir anlayış olan “yurddaşlıq” ilə xarakterizə edilməsi ilə başlamışdır. Belə ki, bu əlaqə hər fərdin dövlət qarşısında bəra- bər olduğu prinsipinə əsaslanır 22 . Orxan Türkdoğanın da ifadə etdiyi kimi, hər hansı bir cəmiyətin milli dövlət ola bilməsi üçün həm siyasi həm də sosi- al baxımdan təşkilatlanması zəruridir 23 . Çünki milli dövlət sadəcə iqtisadi bir güc olmamaqla yanaşı, eyni zamanda milli bir hərəkatdır. Yəni millət fikri- nin təməlində də dövlət həqiqəti, əlində gücünü nümayiş etdirmə kimi ordu- su olan bir dövlət quruluşu yatır 24 . Dürkheym “milliyyəti” (nationality), “dövləti” (state) və “milləti” (nation) bir-birindən fərqləndirmiş, “milliyyəti” siyasi bir əlaqə olmadan mədəni cəmiyyət tərəfindən bir araya gələn insan kütləsi kimi xarakterizə etmişdir. Dürkheym Polşa və Finlandiyanı nümunə göstərərək bu ölkələrin hələ dövlət kimi formalaşmadıqlarını, ancaq tarixi həqiqətə sahib olduqlarını bildirir. Bir sözlə, milliyyətlər ya özlərini yeniləmə düşüncəsini itirməyən əvvəlki dövlətlərdir ya da təşəkkül prosesində olan dövlətlərdir. Ancaq Dürkheym buradakı dövləti hakim nüfuzun təmsilçisi hesab edir. Beləliklə,
21 Llobera, Josep R., The God of Modernity, səh., 115 22 Şen, Furkan, Globalleşme Sürecinde Milliyetçilik Trendleri ve Ulus Devlet, səh.,36-39 23 Türkdoğan, Orhan, Milli Kimliğin Yükselişi, səh., 116 24 Türkdoğan, Orhan, Milli Kimliğin Yükselişi, səh., 117 İctimai Hərəkatlarda Milli və Dini Duyğuların Rolu 125
burada mərkəzi gücün varlığı məlum olur. “Millət” isə eyni zamanda həm “dövlət” həm də “milliyyət”dir 25 .
din nəzəriyyəsində dinin cəmiyyət üçün lazım olan hər şeyi əhatə etdiyi məlum olur. Bu baxımdan cəmiyyətin dini ibadət yolu ilə öz gizli imicinə sitayiş etdiyini desək, Qellnerin “milliyyətçi dövürdə isə cəmiyyətlərin belə bir kamuflyajdan sıyrılaraq şüurlu, açıq şəkildə özlərinə sitayiş etdiyi” 26
“Millət” anlayışının dördü ənənəvi (dil birliyi, mədəniyyət və tarix birliyi, soy birliyi, din birliyi), biri alınma (“başqa”sının imici) olmaqla 5 ana ünsürə sahib olduğunu deyən elm xadimləri, 27 milli dövlət qurğusunun için- də millətlə ölkə və vətən arasında ideoloji bir münasibət qurub vətən anlayı- şını qurğunun bir parçası olaraq bütünün içinə yerləşdirmənin mümkün oldu- ğunu bildirir və “sərhəd”lərin də bütünün içində yer alan vətəni əhatə edən çizgilər olub toxunulmazlıq və müqəddəslik məziyyətinə sahib olduğuna ina- nırlar 28
din birliyi ünsürü prinsip etibarı ilə millət düşüncəsi ilə birbaşa əlaqəli olmayan bir qurum olsa da millət olaraq tərif edilməyə cəhd edilən bir insan kütləsinin həmcinsliyinin digər ünsürləri ilə yanaşı din ünsürünə də aid edi- lərək formalaşdığı müşahidə edilir. Fikri mənada dar anlayış olan millətdən fərqli olaraq din müəssisəsi cahanşümul təbiətə malikdir. Millət anlayışının müasir və dünyəvi mahiyyəti ilə dini əsasda təsis edilən camaatçı toplu- luqlara alternativ bir anlayış kimi ortaya çıxdığı ifadə edilə bilər 29 . Ancaq bununla yanaşı, geniş yayılmış yanlış fikrin əksinə olaraq “milli dövlət”in dini camaatların deyil, bu və ya digər imperiyanın antitezisi olduğunu qəbul edənlər də vardır. Bu nöqtədə Erözden “bu yöndən nəzər yetirilən tezis-an- titezis qarşılaşdırılmasında tərəzinin bir gözünə dini camaatları, digər gözünə
25 Guibernau, Montserrat, Nationalisms, The Nation-State and Nationalism in The Twentieth Century, səh., 28 26 Gellner, Ernest, Nations and Nationalism, səh., 56 27 Şen, Furkan, Globalleşme Sürecinde Milliyetçilik Trendleri ve Ulus Devlet, səh., 57. 28
Sürecinde Milliyetçilik Trendleri ve Ulus Devlet, səh., 55 29 Erözden, Ozan, Ulus-Devlet, səh., 112 Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|