Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mehriban QASIMOVA 126
də milli dövləti deyil, məhz “millət”i yerləşdirmək lazımdır” 30 deyərək milli dövlətin bir siyasi qurumu ifadə etdiyini görürük. Bununla da o, milli döv- lətin ictimai xarakterli dini camaatla qarşılaşdırılmasının doğru olmadığına, lakin ictimai xarakterli millət anlayışının dini camaatla qarşılaşdırıla bilə- cəyinə diqqət çəkmişdir. Millət anlayışının tarixi inkişaf müddəti çərçivəsin- də cahanşümul xarakterə malik dini camaat məfhumuna antitezis kimi ortaya çıxdığında heç bir fikir ayrılığı yoxdur 31 .
Bu gün müsəlman cəmiyyətlərdə müzakirə obyektinə çevrilən millət və milli dövlət məsələsinə dair müsəlman mütəfəkkirlərinin əksəriyyəti millət və milli dövlətin islamlaşdırılmayacağı qənaətinə sahibdir. Bunu əsasən məqsəd-qayə münasibətlərində millət və milli dövlət ilə İslamın fərqli anla- yışlar olduğunu iddia edərək ifadə etmişlər. Halbuki, məsələn, Səid Həlim Paşaya görə, cəmiyyətlərin millət formasında təsnifi dünya sosial təşkilatının yetişkin forması olub fərdin inkişafını asanlaşdırır. Digər tərəfdən isə bey- nəlmiləllik İslamın cahanşümulluq anlayışına uyğundur 32 . Gökalp “müasir- ləşmək, islamlaşmaq, türkləşmək” tezisində türkləşmənin arxa planda qalma- sının səbəbini türk mütəfəkkirlərinin mövcud məfkurəni təhlükəyə atmaqdan çəkinərək, eyni zamanda Osmanlı dövlətini türklərin qurduğunu nəzərə ala- raq “türkçülük yoxdur, Osmanlılıq var” demələrində görmüşdür. O, milliyyət məfkurəsinin əvvəlcə müsəlman olmayanlarda, sonra alban və ərəblərdə və nəhayət türklərdə müşahidə edildiyini bildirmişdir. Türk mütəfəkkirlərinin türklüyü inkar edib dinlərarası bir osmanlılıq xəyalında olduqları zaman islamlaşmaq ehtiyacını hiss etmələrini xətalı hesab edən Gökalp, türkləşmək məfkurəsinin ortaya çıxması ilə əslində islamlaşmaq ehtiyacının da başlandı- ğını ifadə etmişdir 33 .
milliyyətçilik olduğu, hətta daha da irəli gedərək milli dövlətin İslamın baş- lıca funksiyalarını belə icra edə bilməyəcəyi zəmin yaratdığını iddia edənlərə
30 Erözden, Ozan, Ulus-Devlet, səh., 113. 31 Erözden, Ozan, Ulus-Devlet, səh., 113. 32 Halim Paşa, Said, İslamlaşmak’dan naklen Sezen, Yümni, İslamın Sosyolojik Yorumu, səh., 167 33 Türkdoğan, Orhan, Ziya Gökalp Sosyolojisinin Temel İlkeleri, səh., 156-157, ətraflı məlumat üçün bax: Rosenthal, Erwin I.J., Islam in The Modern National State, səh., 28-63. İctimai Hərəkatlarda Milli və Dini Duyğuların Rolu 127
də rast gəlmək mümkündür. Müasir dövlətin millət xarakterini ayrı-seçkili- yin və qeyri-sabitliyin səbəbi kimi görənlər insanları bir arada toplayan də- yərlərin milli təməldə təşkilatlanan dövlətlərin özlərinə aid edilən kimlikləri səbəbi ilə icbari bir rəqabətə çevrildiyinə inanırlar. Bu vəziyyətin bir üst və beynəlxalq kimlik məqamında olan milətin milli dövlətlərə bölünmüş haq- qları üçün də eynilik təşkil etdiyini bildirərək İslam respublikalarının “mü- səlman yurddaşları” arasındakı əlaqə formasına İran və Pakistanı nümunə göstərmişdir. Buna görə də, bu iki İslam respublikasının regionda və bey- nəlxalq arenada birgə siyasət yürütməmələrində, xarici siyasətdəki prioritet- lərinə təsir edən amillərin böyük rol oynadığı, bu səbəbdən milli siyasətin tə- biətində mövcud olan qaçınılmazlıqlar və bu iki dövlətin milli vəsflərini mü- hafizə etdikləri müddətcə müxtəlif fikir ayrılıqlarına düşəcəkləri ehtimal- dır 34
birliyini ələ alan İslamiyyətin, milli dövlət modelləri qarşısında təsirsiz qaldığını və həqiqi missiyasını yerinə yetirə bilmədiyi fikrini müdafiə edən- lər də vardır. Bunu sadəcə İslamla məhdudlaşdırmayıb milli dövlətlərin təbi- ətindən qaynaqlanan münaqişənin eynilə xristian dünyasında da müşahidə edildiyini və əslində bunun milli dövlət modelinin faciəvi sonluğu olduğunu bildirənlər də istisna edilmir 35 . Elə isə bu zaman “İslam inqilabını həyata keçirmiş İran da milli dövləti rədd edirmi?” sualı ortaya çıxa bilər. Respub- likanın İslami elementləri milli dövlət modeli ilə dövlət qurumu və siyasi sahə quruluşuna istinad edərək bir-biri ilə əlaqədədir. Uyuşmayan yalnız bir İslam cərəyanı vardır ki, bu da mühafizəkar müctəhidlərin güc və muxtariy- yət cərəyanıdır. Xüsusən, qanun ilə bağlı nümunələrdə və vergiyə əsaslanan qanunlarda (İslam – qeyri-islam ayrı-seçkiliyi kimi) İslam respublikası ilə uyğun gəlməmə, eyni zamanda dini qurumlarda və dövlətdə çətinliklərin çıx- ması kimi hallar ortaya çıxa bilir 36 . İslamiyyətin müasir dövlətə qarşı olma- ması fikrini, İslam dövlətinin müasir dövlət demək olduğunu müdafiə edən- lərin başında şübhəsiz ki, Gökalp gəlir. Hətta xristianlıq tarixinə nəzər saldı- ğımız zaman xaç yürüşlərinin nəticəsində İslam mədəniyyəti ilə tanış olan Avropada yeni hərəkatların vüsət aldığını, zaman keçdikcə də İslam mədə-
34 Bulaç, Ali, Modern Ulus Devlet, səh., 256. 35 Bulaç, Ali, Modern Ulus Devlet, səh., 257. 36 Zubaida, Sami, Islam, The People and The State, səh., 179 Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|