Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mehriban QASIMOVA 120
millətin tarixinin şahid olduğu həzinli və iztirablı dövrlərin sayına uyğun olaraq o millətin eyni nisbətdə özünə bağlılığına və milliyyətçi ruha sahib olmasına diqqət çəkməyə çalışmışdır. Bundan dolayı millətlərin tarix boyu yad millətlərin zülmünə məruz qalması onların milli hisslərini zəiflədən və ya sarsıdan bir amil kimi deyil, əksinə bu hissləri qüvvətləndirən və dərin- ləşdirən ən böyük bir faktor olaraq qəbul edilir. Belə ki, polyak və yəhudilər buna misaldır. Lehlər və yəhudilər dünyanın ən millətpərəst xalqı kimi tanı- nırlar
13 .
Milli hisslərin təcəlli etdiyi digər bir sahə də heç şübhəsiz gələcəyə yönəlmiş qayə və düşüncələrdir. Belə ki, siyasi baxımdan müstəqil olan mil- lətlərdə müstəqilliklərini davam etdirmə arzusu və ya müstəqilliklərini itirən millətlərdə də yenidən müstəqilliklərini bərpa etmək arzusu vardır və bu arzu özünü milli hiss və duyğulara, daha doğrusu adət-ənənəyə, dini dəyərlərə bağlılıq hissi ilə göstərməkdədir 14 .
Milli inkişafla eyni zamanda başda vətənpərvərlik olmaqla milli dəyər- lərin mühafizəsində dinin mühüm bir hərəkət verici gücü, qanuniləşdirici keyfiyyəti vardır. İctimai hərəkatlarda milli və dini hərəkatların rolunun or- taya çıxmasında ən mühüm ünsürlərdən biri də şübhəsiz ki, təhsil və maariflənmədir. 1895-ci ildə Tərcüman qəzetində dərc olunan “Şərq məsə- ləsi” adlı məqaləsində Qaspıralı: “Monqol yürüşlərindən və yıxıntılarından ta bu zamanadək aləmi-İslam cəhddən, gözdən düşüb qocaman gül bağçaları miskinxana xarabaxanalara çevrilib əsrlərcə tərəqqidən bəhrəsiz qalması, bö- yük alimlərin ortaya çıxmaması, tacirlərin yol tapmaması, ixtiraçı və na- şirlərin belə ad-sanlarının unudulması nə səbəbdəndir? Maarifsizlikdən...” 15
təhsilin, maariflənmənin əhəmiyyətini vurğulamışdır. Qaspıralının bu isti- qamətdəki fəaliyyəti rus millətçilərini narahat etmişdir. Belə ki, ortodoksal missioner İlminski hakim Pobedonosçevə göndərdiyi məktubunda Qaspıra- lının qayəsinin imperiya ərazisində yaşayan müsəlmanların İslam dəyərlə-
13 Arsal, Sadri M., Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları, səh., 80 14 Arsal, Sadri M., Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları, səh., 82. 15 Kuran, Ercüment, Türk İslam Kültürüne Dair, səh., 224. İctimai Hərəkatlarda Milli və Dini Duyğuların Rolu 121
rindən vaz keçmədən qərb təhsili alması, milli və dini dəyərlərini öyrənərək ictimai yöndən fəaliyyət göstərmələri olduğuna diqqət çəkmişdir 16 .
şüncədə ahəngdar bir birlik meydana gətirmə məqsədi güdən milli təhsildən bəhs etmişdir. Çünki nəticədə azad insan ideyası dil və düşüncədə müstə- qillik, milli kimliyin əmələ gəlməsinə səbəb olacaqdır 17 . Burada yeri gəlmişkən milli dövlət və dini kimliklər arasında, eyni za- manda milli kimliklər arasındakı əlaqənin mövcudluğundan da bəhs etmək lazımdır. Belə ki, bəzi araşdırmacılara görə milli və dini kimliklər milli döv- lətə qarşı olan potansial olaraq dəyərləndirilir. “Milli-dövlət” problemi sosial elmlərin müxtəlif sahələrində ələ alınan problem olduğu üçün fərqli nöqteyi-nəzərlərə görə problemi izah etməyi məqsədə uyğun hesab edirik. Belə ki, biz Erözdenin metodunu diqqətə ala- raq mövzunu sosioloji, tarixi və hüquqi nöqteyi-nəzərlərdən açıqlamağa çalı- şacağıq. 1. Sosioloji nöqteyi-nəzər: Millət, milliyyətçilik və milli dövlət sahə- sindəki sosioloji nöqteyi-nəzər üçüncü dünya ölkələrinin müstəmləkəçilik- dən xilas olaraq yeni milli dövlətlər kimi formalaşmağa başladığı 50-ci illərə təsadüf edir. Eyni zamanda mühüm müəyyənləşdirici xüsusiyyətilə yəni, milli-dövlətləri kapitalistsayağı inkişaf prosesinin törəmələri kimi araşdır- maqla diqqəti cəlb etmişdir. Sosioloji nöqteyi-nəzər iki şəkildə - əlaqə və münaqişə nəzəriyyələri şəklində formalaşır. Əlaqə nəzəriyyəsinin qabaqcıl- larından hesab edilən K. Doyç və B. Andersonun fikrincə, millətləşmə prose- si əlaqələrin inkişafı amilinə əsaslanan bir sxemlə izah edilə bilər. Ancaq burada Anderson Doyçdan fərqli olaraq bunun təşkilati təzahürlərinə deyil, ictimai inanc və şüur səviyyəsində əmələ gətirdiyi dəyişmələrə əhəmiyyət vermişdir. Ancaq ən mükəmməl olanı isə heç şübhəsiz ki, Qellnerin nəzəriy- yəsidir. Belə ki, Qellnerin nəzəriyyəsində millətlərin əmələ gəlməsi izah edilərkən “əvvəlcədən mövcud olan ayırdedici xüsusiyyətlər” ünsürünə yer verilmişdir. Münaqişə nəzəriyyələrinin cəlb edici xüsusiyyəti millətləşmə prosesini izah etdikləri zaman ictimai dəyişmə çərçivəsində müasirləşmə an- layışını əsas götürmələridir. Əlaqə nəzəriyyələrinin fərqləndirici xüsusiyyəti
16 Kuran, Ercüment, Türk İslam Kültürüne Dair, səh., 225 17 Türkdoğan, Orhan, Milli Kimliğin Yükselişi-Niçin Milletleşme?, səh., 63 Mehriban QASIMOVA 122
milliyyətçiliyin ortaya çıxmasındakı və millət şüurununn inkişafındakı ana ünsürü bütünlükdə müasirləşmə anlayışına və onun törəməsi kimi ortaya çıxan bir sıra kənar inkişaflara bağlamamaqda öz əksini tapır. Çünki müna- qişə nəzəriyyələri milli şüurun inkişafını ictimai təbəqə, müxtəlif fikir cərə- yanları, fərqli siyasi quruluşlar arasındakı bir münaqişə mehvəri kimi xarak- terizə edir. Münaqişə nəzəriyyəsinin banisi Maykl Mənndir. Millətləşmənin meyarı olaraq dövlət idarəçiliyinin müasirləşməsi amilinə yer verən Mənn milli dövlətdəki sinif şüurundan əvvəl, dövlət quruluşuna bağlılıq şüurunun mərkəzi bir nöqtədə olmasına diqqət çəkmiş, mövcud dövlət quruluşları ara- sındakı rəqabət və münaqişə amilinin əhəmiyyət daşıdığı fikrini müdafiə etmişdir. Münaqişə nəzəriyyələrinin ən mükəmməli isə Smitin nəzəriyyəsi- dir. Belə ki, A. Smit öz nəzəriyyəsində Qərbin Aydınlanma dövrü ilə ortaya çıxan “irfan dövləti”ni daha irəli mərhələyə götürməyə cəhd edir. İrfan döv- lətindəki məqsədin əhalinin inzibati arzular uğruna soydaş olmaları ilə əlaqələndirən Smit, bunun müqabilində sosial təbəqələr arasında ənənəçilər, mühafizəkarlar və reformistlərin də görüş birdirəcəklərini ifadə etmişdir. İr- fan dövlətinin formalaşmasını və gətirəcəyi yeni dəyərləri bütünlüklə rədd edən ənənəçilərin tam əksinə olaraq mühafizəkarlar irfan dövlətinin dəyər- lərinə olduğu kimi sahib çıxarlar. Reformistlər isə bu iki davranış arasında müvazinət yaratmağa çalışırlar. Smitə görə, milliyyətçiliyin ortaya çıxışı mühafizəkarların islahatçıların fi- kirlərini mənimsəməyə başlamaları ilə mümkün olacaqdır. Xülasə, elm dövlətinin dəyərlərinin cahanşümulluğunu qəbul edən müha- fizəkarlar dövlətin öz əhalisini yeknəsəq hala gətirmə məqsədinə yönəldiyini başa düşdükləri zaman bu hərəkətlərdən vaz keçər və nəticədə milli çərçi- vədə hərəkət edərlər. Bu səbəbdən onlar reformistlərlə həmfikir olacaqlar 18 .
malik olduğu üçün tarixi nöqteyi-nəzəri əks etdirmə baxımından əsasən inkişaf və digərləri olaraq iki hissəyə ayırmaq mümkündür. Belə ki, inkişaf nəzəriyyələri üsul və məqsəd baxımından sosioloji nöqteyi – nəzəri mənim- sədiyi üçün əslində bunlar arasında bir körpü təşkil etmiş olur. Ancaq başlıca fərq budur ki, inkişaf nəzəriyyələri sosioloji nöqteyi – nəzərlərin əksinə olaraq müasirləşmənin tempirini ictimai təbəqələrdəki dəyişmələrlə deyil,
18 Erözden, Ozan, Ulus-Devlet, səh., 11-23. Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|