Baxşiyeva nəRMİN ƏNVƏr qizi hüquq üzrə fəlsəfə doktoru İNZİbati HÜquqi MÜbahiSƏLƏR
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
289 olmadığı təqdirdə məhkəmə qaydasında müdafiə edilə bilərdi. Məhkəmənin əsas funksiyası hüququ pozan şəxslərin cəzalan- dırılması olduğundan, hüquqların müdafiəsi və bərpası kimi funksiyalar arxa planda qalırdı. Ədəbiyyatda qeyd olunduğu kimi, Sovet hakimiyyəti dövründə məhkəmə müstəqil bir orqan olmayıb, dövlətin idarəetmə orqanları səviyyəsində mövcud idi. 494 Sosialist hüquq sistemində məhkəmə sisteminin təşkili və fəaliyyəti hakim sosialist qanunçuluğuna əsasən həyata keçi- rildiyindən məhkəmə dövlətin məcburetmə vasitəsi kimi çıxış edir, məhkəmə sistemi struktur-funksional vahidlik və mər- kəzləşmə prinsiplərinə əsaslanırdı. Nəticədə ictimai hüquq düşüncəsində məhkəmə sistemi “cəzalandıran təşkilat” imici qazanmışdı. Dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra ölkədə idarəet- mənin funksiya və metodlarının dəyişməsi, yeni idarəetmə təfəkkürünə, səmərəli inzibati idarəetməyə keçid cəmiyyətdə inzibati orqanlarla vətəndaşlar arasındakı inzibati münasibət- lərin yenidən qurulmasını, bu münasibətlərin ənənəvi modeldən fərqli tərzdə tənzimlənməsini tələb etdi. Konstitusiya haki- miyyət bölgüsü prinsipini, demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğunun hüquqi əsaslarını, insan hüquq və azad- lıqlarının təmin olunmasının bünövrəsini formalaşdırdı, məh- kəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi konstitusion qaydada öz təs- bitini tapdı, ölkədə üç pilləli məhkəmə sistemi yaradıldı. İnsan hüquq və azadlıqlarının qorunması və təmin olunması sahəsində dövlətin ardıcıl mövqeyi konstitusiya qanunvericiliyi ilə yanaşı, bir sıra digər istiqamətlərdə həyata keçirilən tədbir- lərdə də özünü biruzə verdi. Bu, bir tərəfdən dövlətin insan 494 Cəfərov İ.M. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının şərhi. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2003, s. 82 290 hüquqlarına dair beynəlxalq müqavilələrə tərəfdar çıxmasında, hüquq sisteminin demokratik prinsiplər əsasında tamamilə ye- nidən qurulmasında, yeni təminat mexanizmlərinin yaradılma- sında, digər tərəfdən isə mövcud müdafiə və təminat mexanizm- lərinin, o cümlədən şikayət və nəzarət institutunun, məhkəmə təminatının təkmilləşdirilməsində öz ifadəsini tapdı. Müasir demokratik dövlət quruculuğunun inkişafının dünya hüquq məkanına inteqrasiyadan, mütərəqqi və çevik hüquqi mexanizmlərin yaradılmasından və tətbiqindən bilavasitə asılı olduğu birmənalı şəkildə qəbul olundu, mütərəqqi məhkəmə- hüquq islahatlarının əsası qoyuldu. Ardıcıl şəkildə həyata keçi- rilən islahatlar başlıca olaraq bir məqsədə - insan və vətəndaşla- rın hüquq və azadlıqlarının etibarlı qorunmasına, ədalət mühaki- məsinin təmin edilməsinə və təkmilləşdirilməsinə yönəldi. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda inzibati məhkəmə icraatı qanunvericilik səviyyəsində yenicə təsbitini tapmış institut olsa da, onun kökləri qədim dövrlərə gedib çıxır. Belə ki, qədim Albaniyada kilsə məhkəmələri ilə yanaşı, hökmdarın başçılıq etdiyi saray məhkəmələri də fəaliyyət gös- tərmişdir. XIII-XIV əsrlərdə Elxanilər dövlətində islam məhkə- mələri ilə yanaşı, yarğu məhkəmələri də fəaliyyət göstərirdi. Onların tərkibinə hökmdarın feodalların sırasından təyin etdiyi yarğuçular daxil idi. Onlar yüksək dövlət vəzifələrini tutan əmirlərin, məmurların işlərinə baxırdılar 495 . Azərbaycanın şimal torpaqlarının Rusiya imperiyası tərə- findən işğal olunmasından sonra rusiya qanunvericiliyi və məh- kəmə sistemi tətbiq olunmağa başladı və artıq XIX əsrin ikinci 495 İsmayılov X.C. Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixi. Bakı: Nurlan, 2006, s. 180 291 yarısında inzibati ədliyyə orqanları 2 səviyyədə bölündü: mər- kəzi (senat) və quberniya səviyyəsi (quberniya idarələri). XIX əsrin 70-90-cı illərində quberniyalarda yaradılan xüsusi inzibati məhkəmələr vətəndaşların yerli hakimiyyət orqanlarının hərə- kətlərindən verdikləri şikayətlərə baxaraq onları mahiyyəti üzrə həll edirdilər. 1865-ci ildə verilən “Kənd Cəmiyyəti haqqında qanun”la bəylər və ağalar kəndlərin inzibati məhkəmə işlərindən uzaqlaşdırıldılar, kəndlərdə idarəçiliyi həyata keçirmək üçün vahid kənd idarələri yaradıldı. Bu çarizmin kənddə feodal-asılı münasibətlərini sarsıtmağa və feodal-kəndli münasibətlərini nizamlamağa yönəlmiş mühüm addımı idi 496 . Azərbaycan Xalq Cümhuruyyəti dövründə hüquqi dövlətin mövcudluğu müstəqil məhkəmənin olması ilə əlaqələndirilirdi. M.Ə.Dəmirov haqlı olaraq göstərir ki, dövlət və vətəndaşların qarşılıqlı məsuliyyətini real təmin edən əsas orqan kimi məh- kəmənin rolu haqqında Azərbaycan müstəqilliyinin beşiyi başında duran şəxslərin çıxardığı nəticə və müddəalar müasir dövlət-hüquq həyatı üçün də əməli əhəmiyyətə malikdir 497 . F.X.Xoyski hüquqi dövlətdə məhkəmənin roluna yüksək qiymət verərək deyirdi: «...yalnız o ölkə, o dövlət hüquqi hesab edilə bilər ki, orada ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi üçün, həqiqətin müəyyən edilməsi üçün bütün zəruri təminatlarla təşkil edilmiş müstəqil, qərəzsiz, əhaliyə yaxın məhkəmə var. Belə məhkəmədən məhrum olan ölkə həmişə özbaşınalıq və anarxiyanın hakimiyyəti altında olur və orada hüquq qayda- sından söhbət belə gedə bilməz» 498 . Y.V.Çəmənzəminli qeyd 496 http://www.istoriya.az/new_history.php 497 Dəmirov M.Ə. 1918-1920-ci illər Azərbaycan ictimai fikrində hüquqi dövlət ideyası // Məşvərət, 1997, № 1-2 498 «Азербайджан» qəz., 1919, 18 mart Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|