Bazar seraitinde aqrar sektorun huquqi tenzimlenmesi meseleleri
Yüklə 7,85 Kb. Pdf görüntüsü
|
31 istifadə sahəsində yaranan münasibətlərdir. Bu zaman əmlakın yaradılmasında təsərrüfat üzvlərinin, payçıların iştirakı, onların nizmnamə fonduna verilmə formaları, müəssisədə ümumi və fərdi mülkiyyətli əmlakın ayrılması, onlarla bağlı icarə, alqı-satqı münasibətləri, təsərrüfatın struktur vahidləri arasında ə mlak hüquqlarının bölüşdürülməsi kimi məsələlər ön plana çıxır. Keçid iqtisadiyyatı şəraitində isə bu daha çox köhnə sistemdən qalmış təsərrüfatların sahib olduğu əmlakı təsbit edilmiş subyektlər arasında bölüşdürülməsi ilə bağlı olmaqla əmlak hüquqlarının dəqiq bölünməsi, onlar üzərində sahiblik, istifadə və sərəncamvermə hüquqlarının sərbəst həyata keçirilməsi prinsipləri əsasında təmin edilir. Aqrar təsərrüfatlarda əmək münsibətlərinin hüquqi tənzimlənməsi işçilərin öz iş növünü seçib işləmə sərbəstliyi, əldə etdiyi gəlirlər üzərində sərəncamvermə sərbəstliyi, minimum əmək və sosial standartlardan istifadə etmə, həmkarlar təşkilatlarında birləşmə hüququnun təmin edilməsi kimi prinsiplər əsasında işçi işəgötürən münasibətlərinin qurulmasını nəzərdə tutur. Aqrar sahibkarlıqda təsərrüfatın idarə edilməsi ilə bağlı yaranan təşkilati- idarəçilik münasibətləri də müəyyən hüquqi normalar əsasında həyata keçirilir. Bu zaman idarəçilikdə, şəffaflıq, cavabdehlik, demokratiklik kimi prinsiplər üzrə onun rəhbər orqanlarının formalaşdırılması, təsisçilər və payçıların idarəetmədə iştirakı, ali idarəetmə orqanları ilə törəmə müəssisələr, filiallar arasındakı münasibətlərin hüquqi tənzimi kimi məsələlər ön plana çıxır və bu prossesdə təsərrüfatdaxili normativ aktlar da böyük rol oynayır. Aqrar sahibkarlıqda təsərrüfat xarici münasibətlərin əsasını təşkil edən mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsi sahəsində yaranan və müqavilə öhdəliklərindən irəli gələn münasibətlər mülkiyyətin toxunulmazlığı, subyektlərinin hüquq bərabərliyi, müqavilə azadlığı, müqavilədən irəli gələn öhdəliklərin məcburiliyi kimi prinsiplər ə sasında tənzimlənir və bu zaman mövcud qanunvericiliklə yanaşı subyektlərin öz aralarında bağladıqları müqavilələrin əhatə dairəsinin genişləndirilməsinə böyük ə həmiyyət verilir. Bazar iqtisadiyyatında dövlətlə sahibkarlıq subyektləri arasındakı münasibətlər xarakter etibarilə büdcə - vergi münasibətləri də adlandırıla bilər. Çünki dövlət bu subyektlər üzərində nəzarətini əsasən maliyyə mexanizmləri əsasında həyata keçirir. 32 Belə ki, hər bir aqrar təsərrüfat subyekti qanunla müəyyən edilmiş miqdarda və formada ictimai fondlara öz fəaliyyətindən müəyyən maliyyə ayırmaları həyata keçirməlidir və bu vergi, gömrük, sosial müdafiə və məşğulluğun təmini istiqamətlərində özün göstərir. Dövlət orqanlarının işi də məhz adı çəkilən istiqamətlərdə ödənilməli olan vəsaitlərin tam və vaxtında dövlət büdcəsinə ödənilməsinə nəzarət etməkdir və başqa məqsədlərlə sahibkarlıq subyektlərinin işinə müdaxiləyə yol verilmir. Bu zaman hüquqi tənzimləmə dövlətin mövcud statusundan irəli gələrək müəyyən qədər imperativ xarakter daşıyır. Beləliklə, aqrar sahibkarlıqda hüquqi tənzimlənmənin yuxarıda göstərdiyimiz prinsip, metod və xüsusiyyətləri iqtisadi cəhətən mübadilələr, hüquqi baxımdan müqavilələr zənciri olan bazar iqtisadiyyatında aqrar subyektlər arasındakı bu münasibətlərinin səmərəli şəkildə qurulmasının və stabilliyinin dövlət tərəfindən təminatına xidmət edir. Məhz dövlət aqrar sektorda yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması və inkişafına sistemli yanaşmalı, radikal iqtisadi islahatlar və onlara hüquqi baza yaradılmasında obyektiv iqtisadi qanunlardan və qanunauyğunluqlardan irəli gələn dialektik əlaqələrə əsaslanan qanunlar, fərmanlar, sərəncamlar, qərarlar və müxtəlif səpkili normativ-hüquqi aqtlar qəbul etməlidir ki, bunlar da həyata keçirilən hüquqi tənzimləmə prossesinin əsas vasitələridir. Nəhayət bu fəsldə biz aqrar sektor fəaliyyətləri və bu sahədə dövlət siyasətinin mahiyyəti və əsas vəzifələrinə, bazar iqtisadiyyatı şəraitində onun dövlət tənzimlənməsinin forma və metodlarına və bu tənzimlənmənin əsas istiqamətlərindən biri olan hüquqi tənzimləməyə nəzəri-metodoloji aspektlərdən nəzər saldıq. Növbəti fəsldə isə bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünə qədəm qoymuş Respublikamızda bu sahələrdəki mövcud vəziyyət araşdırılacaqdır. 33 Fəsil II: Keçid iqtisadiyyatı şəraitində aqrar sektorun tənzimlənməsinin müasir vəziyyəti 2.1 Aqrar münasibətlərin tənzimlənməsinin iqtisadi və hüquqi bazası XX əsrin sonlarına doğru dünya iqtisadi sistemi həmin dövrə qədər mövcud olan komanda və bazar iqtisadi sistemlərinin bir-biri ilə kəskin rəqabətinin son mərhələsinə daxil oldu və bu rəqabətə davam gətirməsinin mümkün olmadığı açıq aydın ortaya çıxan komanda iqtisadiyyatı 1980-cı illərin ortalarından SSR -də M.Qorboçovun həyata keçirdiyi “perestroyka” və “qlasnost” siyasətinin də təsiri ilə dağılma mərhələsinə qədəm qoydu və nəticədə Azərbaycan Respublikası da daxil olmaqla bu sistemə malik olan ölkələrin əksəriyyəti bazar iqtisadi sisteminə keçid yolunu tutaraq sistem transformasiyası prossesinə başladılar. Bu prosses iqtisadi həyatın bütün sahələrini ə hatə etməklə yanaşı mühüm bir istiqamətini də həmin sistemdə yaşayan xalqların ə nənəvi təsərrüfatçılıq sferası olan aqrar sektor təşkil edirdi. Aqrar münasibətlərin transformasiya prossesini və bu istiqamətdə dövlətin tənzimləmə funksiyalarını daha dərindən dərk etmək üçün ilk növbədə bütövlükdə sosialist aqrar sektoruna, onun əsas xüsusiyyətlərinə və bazar iqtisadi sistemində mövcud olan münasibətlərdən kəmiyyət və keyfiyyət baxımından fərqli cəhətlərinə diqqət yetirmək zəruridir. Aralarında Azərbaycanın da olduğu 15 respublikanı özündə birləşdirən “sosializmin qalası” Sovetlər Birliyi II Dünya müharibəsindəki qələbəsi ilə artıq bu respublikalarda sosial-iqtisadi həyatın bütün sahələrində başlatdığı acı milliləşdirmə prossesini başa vurdu və bu respublikaların hər birinin o dövrlərdə tipik kənd təsərrüfatı ölkəsi olduğunu nəzərə alsaq deyə bilərik ki, bu prosses birbaşa aqrar təsərrüfatla bağlı olmuşdur. Aqrar sektorda sosialist münasibətlərinin qurulması torpaq da daxil olmaqla bütün istehsal vasitələrinin “milliləşdirmə” adı altında dövlət mülkiyyətinə keçirilməsini və “kollektivləşmə” adı altında kollektiv təsərrüfat formalarının yaradılmasını nəzərdə tuturdu. Bununla da aqrar sektorda təsərrüfatçılığın sovxoz və kolxoz adlı iki forması yaradıldı ki, onları da bir-birindən ayıran əsas cəhətləri 4 №-li Əlavədə verilmişdir. Göründüyü kimi sosialist aqrar sektorunda təsərrüfatçılıq dövlət və kollektiv mülkiyyətə əsaslanırdı. Sovxoz adlanan dövlət təsərrüfatlarında bütün istehsal vasitələri Yüklə 7,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|