Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
56 I fəsil durasan; Ələt süpürsün! (Taun aparsın); Pərkəm tutasan! (Partlamaya düşəsən!); Yaman yara çıxarasan! və s. Təbii ki, iraq-türkman folklorunda rast gəlinən bəd- duaların əksəriyyətinə bu və ya başqa deyim tərzində Azərbaycanda da təsadüf edilir. Lakin elə bəddualar da var ki, yalnız İraq-türkman folkloruna aiddir. Məsələn: Səni Soğançı Əhməd tükanı önündə görrəm, inşallah! - dedikdə «Səni dar ağacından asılmış görrəm» anlamı göz önünə gəlir. Məsələ burasındadır ki, Kərkük şəhərinin bazar meydanında Soğançı Əhmədin tükanı önündə günahı olanları dar ağacından asarlarmış. İfadə bununla əlaqədar yaranmışdır. Altunuvuz yez (mis) olsun, kətanuvuz bez olsun! - qarğışı isə Kərkükdə Qala və Qorya məhəllələri arasında yarı hənək, yarı gerçək narazılıqlardan ortaya çıxan söyüş, istehza və s. anlamını verən aşağıdakı misradan yaranmışdır: Sığır ətu yeyən, atlası bez, qalalılar, Quyu suyu içən, altunu yez, qalalılar (133, 71). İraq-türkman folklorunda bəddualarla - qarğışlarla bağlı yaranmış çoxlu xoyrat və manilər də vardır (133, 66- 69). Məsələn: Bağçada sərdim kiliт, Gəl əyləş mənim gülüm. Nə dedim, küsdün yenə, Lal olsun mənim dilim. Yaman yara; Yaman dərd, yaman yara. Yamanlar yaxşı oldu Biz olduq yaman, yara. Məni yardan edəni Çıxartsın yaman yara və s. Demək lazimdır ki, təbiətdə baş verən hadisələrdən bir çox hallarda insanların baş aça bilmədiklərindən, on- Kərkük folklorunun janrları 57 larda sözün gücünə, sehrinə inam qarğışlarla bağlı güclü olmuşdur. «Kitabi-Dədə Qorqud»dan gəlmə «01 zəmanda bəglərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcəb olardı» (136, 52), inam və etiqadı İraq-türkman folklorunda da dərin izlər buraxmışdır. Bunu biz astral görüşlərlə dolu olan «Arzu-Qəmbər» dastanında aydınca görürük. Xalq həyata keçirmək istədiyi arzu və diləyini qarğışlar vasitəsilə vermiş, beləliklə qəhrəmanın məqsədinə çatacağına inanmışdır: «Gəldilər tatkili qızın diləkçiliginə. Al etdilər, ver etdilər. Qız verildi. Yolu gəldi, kəbini kəsildi. Qızın cehizi alındı, xınalandı, qız getmək üstə oldu. Arzunun nənəsi dedi: «Getsin boynumnan olsun, Qəmbər qalsın hə belə yana-yana». Toyun tədarükü bitənnən sonra gəldilər qızı bəzətməğə. Qız ağlayır, oğlan ağlayır. Sağ aşiq olduqlarınnan gözlərinnən qan gəlir. Oğlan da qapıda durub boynun burur. Bir dənə gəldi qızın əsbabın geydirsin, bəzətsin. Oğlan dedi: Həy hökülsün, hökülsün, Qatlı dağlar sökülsün. Arzunu bəzədənin On barmağı sökülsün. Arvadın on barmağı yuvı-yuvından düşdü. Sağ aşığın duası keçdi. О dedi: bu gəlini kim bəzəsin? Bu dedi: bu gəlini kim bəzəsin? Bir dənə qalxdı: «Yaalla, yaalla, mən bəzədərəm. Qəmbər nədi, sözü belə keçsin?» Qalxdı gəlini bəzətsin. Döndü Qəmbər dedi: Мən Qəmbərəm dağ kimin, Titrərəm yarpaq kimin. Arzunu bəzədəni Qərə geysin zağ kimin. Xəbər gəldi. Dedilər: qalx, damun düşüb, dörd oğlun və kişin altında qalıbdı. Əli belli, dəli belli leş çıxardırı. 58 I fəsil Arvad gəlini yerində qoydu, hurbi basdı, qoydu qaçdı» (40, 19-20; 41, 23). Təəccüblü olsa da xalq arasında bədduaların gücünə əvvəllər olduğu kimi, indi də inananlar çoxdur. Onu da demək vacibdir ki, bəddualara daha dərindən nəzər saldıqda onların bir çoxunun lap qədim dövrlərlə, açıq- aydın özünü büruzə verən adət-ənənələrlə bağlı olduğunun şahidi oluruq. Məsələn, «Saçı kəsilmiş», «Saçın kəsilsin» qarğışları qədim inam və adətlərlə əlaqədar yaranmışdır. Keçmişdə Kərkük dolaylarında böyük günah işlətmiş adamların saçını qırxmaqla onu xalq arasında bədnam edərdilər. Məsələn, Azərbaycanda olduğu kimi, bakirə çıxmayan gəlinin saçını kəsib atası evinə qaytarmaq adəti Kərkük dolaylarında da olmuşdur (255, 42). Tədqiqatçı İbrahim Daquqi bu münasibətlə yazır: «Əskidən toplumun dilinə düşən, lənətinə uğrayan hər gənc qızın aləmə ibrət olması için saçı kəsilirdi» (117,147). İndinin özündə belə, ana qızına qəzəblənəndə, acığını soyutmaq üçün «Saçın kəsilsin», «Saçı kəsilmiş» qarğışını edir ki, bu da qədimdən qalma həmin adətlə bağlıdır. «Kitabi-Dədə Qorqud»da məsəl vardır: «Toy gecəsi bakirə ol!» (136, 153). Göründüyü kimi, Oğuzlar dövründə də bu məsələ çox ciddi qoyulmuşdu. Bundan əlavə, burada günahı və suçu olan adamın başını qırxar, üzünə qatıq sürtər, eşşəyə tərsinə mindirib küçələrdə gəzdirər, biabır edərlərmiş. Xalq arasında indi də işlənən «Görürəm eşşəyə tərsinə mindirilmək istəyirsən» deyimi həmin adətlə əlaqədar yaranmışdır. Tədqiqatçılar belə bir fikrə gəlmişlər ki, saçın qırxılması, yaxud kəsilməsi guya ömrün azalması deməkdir. Məhz buna görədir ki, folklorşünas B.Abdullayev «Dilimizdəki qarğış mahiyyətli «Saçı kəsilmiş», «Saçın kəsilsin» ifadələri də bu baxımdan şərh olunmalıdır» (2, 7) qənaətinə gəlmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, İraq-türkman folklo- Kərkük folorunun janrları 59 runda yer alan «Saçın ələk olsun» bədduası - qarğışı tədqiqatçı B.Abdullayevin fikrinə dayaq olur. Məlumdur ki, vaxtilə ələk düzəldərkən at quyruğundan, əsasən də ölmüş atın quyruğundan istifadə edərmişlər. Çünki sağlam atın quyruğunu onun sahibindən intiqam almaq, onu xalq arasında rüsvay etmək, hörmətdən salmaq, ona sataşmaq üçün qırxardılar. Professor C.Abdullayev xalq şairi S.Vurğun yaradıcılığına folklorun dərin təsirindən söz açarkən bu məsələyə xüsusi diqqət yetirmiş, atalar sözünün poetik konkretliyindən istifadə ilə qəhrəmanın keçirdiyi psixoloji anı, sarsıntıları şairin böyük məharətlə verdiyini qeyd etmişdir (4, 318). S.Vurğun oxucuya müraciətlə yazmışdı: Oxucu, bəlkə sən Özün bilirsən: Ki, bizim yerlərdə bir papaq, bir at, Bir də hər kişinin aldığı arvad Namusdan sayılır... Bunu İ..Şıxlının tarixi faktlar əsasında yazılmış «Dəli Kür» romanında da aydın şəkildə görmək olur. Belə ki, Cahandar ağadan qisas almaq üçün düşmənləri onun atının quyruğunu qırxırlar. Bu hadisə heç vaxt dəyanətini itirməyən bəyi sarsıdır (258, 333). Odur ki, Cahandar ağa sirdaşı hesab etdiyi, dar gününün harayçısı Qəməri qayanın başına çəkib güllə ilə vurur ki, camaatın bu biabırçılıqdan xəbəri olmasın. Elə bilsinlər ki, at qayadan uçub Kürə düşüb, Kür atı aparıb. Burda diqqəti cəlb edən bir cəhəti - «Xalq yaradıcı- lığı nümunələrinin müasir ədəbi prosesdə çox fəal iştirak etdiyini» (85, 1) göstərmək də yerində olardı. O da məlumdur ki, hələ qədim zamanlardan mötəbər şəxs, adlı-sanlı cəngavər, əziz övladı öləndə, zəmanəmizdə olduğu kimi, saçını yolmaq adəti olmuşdur ki, əslində onun özü də «özünə ölüm istəmək» məqsədilə Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|