Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
40 I fəsil dəmirlə döyəcləyərək iynə-sancağı hazır tutardıq ki, «Hal» zahı qadının ürək və ya ciyərini çıxarıb suda yuya və yeyə bilməsin. Bununla inanırdıq ki, zahı qadının ölümdən qurtarmasında bizim də «əməyimiz» vardır. Bir çoxları kimi, biz də «əlbəttə patoloji proseslə bağlı olan bu məsələnin tibbi mahiyyətini dərk edə bilmədiyimizdən doğan qadının çoxlu qan itirməklə halsızlaşmasına, huşunu itirməsinə Alın səbəb olduğuna inanardıq» (2, 78). Kərkük dolaylarında doğuş zamanı halsızlaşan, huşunu itirməkdə olan qadının ağzına dəmir qaşıq soxardılar ki, Al nənəsi dəmir nəsnədən qorxub yaxın gəlməsin. Bundan əlavə onun saçını dartışdırar, küreklərinin arxasına bərk əşyalar qoyardılar. Al nənəsi qadının ciyərini yuyub yeməsin deyə evdə olan üç ocaq daşından birini su quyusuna və ya hovuza atar, qadının ərinin və övladlarının adını çəkərdilər. Filankəs gəldi-deyə qışqırardılar. İnanardılar ki, Al nənəsi bunu eşidib suya yaxınalaşmaqdan qorxacaq və ananın ciyərini qaytaracaq (255, 56). Maraqlıdır ki, şər qüvvələrin dəmir və ondan düzəl- dilmiş nəsnələrdən qorxması inamı о qədər güclü olmuşdur ki, indinin özündə belə bir çoxlan uşaq yatanda balmcın altına bıçaq, xəncər qoyur ki, şər qüvvələr qorxub nə uşağa yaxın gələ büsin, nə də ona xətər yetirsin (197, 191). Bundan başqa, uşağı bədnəzərdən qorumaq və göz- dəymənin qarşısını almaq üçün boynuna gözmuncuğu asardılar. Bununla belə, uşaq narahat yatsa, tez-tez səksənib yuxudan ayılsa, ağlasa, xəstələnsə uşağı göz nəfsinin vurduğuna inanar, üzərliklə bağlı mərasim keçirərdilər. İraq-türkman folklorunda da ovsun kimi tanınan bu məra- simi yerinə yetirmək üçün bir dəstə üzərlik götürülür, uşağın başına dolandınlır, sonra yandırılırdı. Üzərliyin tüstüsü uşağa dəydikcə üzərliklə bağlı ayin-mahnı oxuyar və uşağın sağalacağına inanarlar: Kərkük folklorunun janrları Üzərliksən, havasan, Üzərliksən, məzəsən, Yeddi dərdə davasan. Damar-damar gözə sən, Allahdan istəmişəm О günə qurban olum Bu dərdi sən qovasan. Evimizdə gəzəsən. Folklorşünas M.Hatəmi qeyd edir ki, üzərliyi uşağın başına dolandırıb oda atmaq, uşağı onun tüstüsünə tutmaq və zərərli ruhu uşaqdan qovmaq üçün Azərbaycanda təkcə üzərliyin deyil, həm də odun gücünə inanılardı (229, 39). Bu inam İraq-türkman folklorunda da eynilə belədir. Professor M.Seyidov isə göstərir ki, inama görə üzərlik yalnız gözdəymənin qarşısını almaqla qalmır, ümumiyyətlə, qada-balanı qovur (190, 95). Üzərliklə bağlı İraq-türkman folklorundan verdiyimiz nümunələr də alimin fikrini təsdiqləyir. Onu da demək lazımdır ki, yeni doğulmuş uşağa qırx gün ərzində şər qüvvələrin xətər toxundura biləcəyinə inanır və uşağı ciddi nəzarət altında saxlayırlar. Bütün ailənin qayğısı dünyaya yeni gələn körpənin salamatlığıdır. Bəzən elə də olur ki, müəyyən bir ailədə uşaqlar doğulduqdan sonra çox yaşamırlar. Bu dərdin əlacını xalq arasında geniş yayılmış inancda görürlər. Belə ailədə uşaq dünyaya gələndən sonra bir qara toyuq kəsərək kəfənə bükür və qəbiristanda basdrırlar. Buna bənzər inanca Azərbaycanın bəzi bölgələrində də təsadüf edilir. Belə ki, uşağı yaşamayan ailə bu dərdə çarə qılmaq üçün onun başına bir erkək quzu dolandırıb kəsir, soyduqdan sonra parçalamadan bütöv şəkildə qazanda о qədər qaynadır ki, ət öz-özünə sümükdən ayrılır. Ətı yeyir, sümükləri isə ağa büküb qəbristanlıqda basdırırlar (2, 82). O da maraqlıdır ki, ay başında doğulan uşağı ay basmasın deyə gün batmazdan əvvəl dam başına bir çıraq, bir 42 I fəsil güzgü, bir sürmədan, bir daraq qoyar və gün batana qədər saxlardılar (255, 45). Та qədim zamandan nəsil artırmaq, övlad sahibi olmaq, soykökü davam etdirmək, ata-ananın ona çəkdiyi əvəzsiz zəhmətin müqabilində övladların zəhmət çəkərək həyata borcunu qaytarmaq arzusu daimi və nəhayətsiz olmuşdur. Əbədi və əzəli olan sonsuzluq-soysuzluq dərdi bəşəridir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da övladsızlıqla bağlı qəlb parçalayan bir hadisənin şahidi oluruq: «Xanlar xanı xan Bayandır yildə bir kərrə toy edib, Oğuz bəglərin qonaqlardı. Genə toy edib, atdan ayqır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmışdı. Bir yerə ağ otaq, bir yerə qızıl otaq, bir yerə qara otaq qurdırmışdı. «Kimün ki, oğlı-qızı yoq, qara otağa qondurın, qara keçə altına döşən, qara qoyun yəxnisindən öginə götürün, yersə yesün, yeməzsə tursun-getsün», - demişdi. «Oğlı olanı ağ otağa, qızı olanı qızıl otağa qondurın. Oğlı-qizı olmıyanı allah-təala qarqayıbdır, biz dəxi qarqarız, bəllü, bilsün» - demiş idi (136, 34). Şübhəsiz, oğul-uşaq sahibi olmaq arzusu insanları qədim zamanlardan müəyyən çarələrə əl atmağa məcbur etmişdir ki, bunların bəziləri inanclarda zəmanəmizə qədər gəlib çıxmışdır. Hələ «Kitabi-Dədə Qorqud»dan görünür ki, oğlu olmayan Dirsə xan qurban kəsmiş, acları doydurmuş, yetim-yesiri geydirmiş, əl tutmuş, borcu olanları borcdan qurtarmış, hamıya yaxşılıq etmiş, bir ağzı dualının alqışı ilə allah-taala ona bir övlad vermişdir (136, 35). Demək olar ki, bu ənənə Kərkük dolaylarında övladı olmayan kişilər arasında indi də yaşayır. Övladı olmayan qadınlar isə indinin özündə belə müqəddəs hesab edilən qəbirləri ziyarət edir, dərviş və seyidlərə nəzirlər verirlər. Dilək tuturlar, əhd edirlər: «Bir oğlum və ya qızım olsun, yeddi qapı dilənərəm» və ya «Bir oğlum olsun, yeddi yaşına qədər əlbəsə almıyım» (133, 55). Kərkük falklorunun janrları 43 Təbiət hadisələri, bitki və heyvanat aləmi ilə bağlı inam və etiqadlar da çoxdur. Dolu yağanda onun bir dənəsini bıçaqla iki yerə bölsən, dolunun kəsəcəyinə inanırlar. Bu eynilə Azərbaycan folklorunda da belədir: «Uşağın dolu dənələrini dişləməsi, yaralayanda isə «mən kəsdim, sən də kəs!» - söyləməsi dediklərimizə dayaq olur(2, 134). Evlərdə qapının astanasında divara ceyran kəlləsi vururlar. Bununla о evi göz nəfsinin vurmayacağına etiqad bəsləyirlər. Kərkük dolaylarında üzərliyin gözdəyməni götürən, dağdağanın gözdəymənin qarşısını alan, çinarın müqəddəs sayılan bitki və ağaclar hesab olunması da bu inam və etiqada tapınmanın nəticəsidir. Maraqlıdır ki, «xeyir xəbəri» adlanan sağsağan evin üzərindən uçanda qarıldasa, yeni xəbər eşidəcəklərinə inanırlar. Bu xəbərin xeyirli olması üçün üç dəfə «xeyirli xəbər» - deyə təkrar edir və deyirlər: Xeyir isən gal bəri, Şər isən dön geri (149, 96). Qeyd etmək lazımdır ki, qədim dövrlərdən bu yana insanın həyatı, əmək fəaliyyəti, real və mifık təsəvvürləri, astral görüşləri İraq-türkman folklorunda da inam və eti- qadların yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Çünki «in- sanlar ilkin təfəkkür çağlarında əhatə edildikləri mühitdə əksər mövcud məsələlərin mahiyyətinə dair cavab tap- maqda, nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkmişlər. Onlar hə- yatda üzləşdikləri maneələrin səbəbini təbiətdə axtarmış, müxtəlif hadisə, nəsnələr arasında, hətta azacıq, cüzi bən- zəyişə müəyyən daxili əlaqənin, bağlılığın əlaməti kimi baxmışlar. Bunun üçün də mürəkkəb təbiət aləminə təsir etmək cəhdi, bununla da arzu, istəyə qovuşmaq meyli sınamaların yaranıb yayılmasına, bir janr kimi formalaş- masına səbəb olmuşdur» (2, 4). Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|