Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 fəsil Qadanı alım, önündə ölüm. Sözünü şəkərdən kəsim. Qan etdim, qapma gəldim. Böyüyümsən, ağamsan. Məni əliboş qaytarma. İlk baxışda adi görünən «Qurbanın olum», «Başına dolanım», «Önündə ölüm», «Böyüyümsən, ağamsan» və eləcə də «Sənə fəda olum», «Ayağının altında ölüm, ağamsan» ifadələrinin hər birinin arxasında bir dünya məna durur. Xalqın keçmişinin çox dərin qatları ilə sıxi bağlı olan bu ifadələrin məna tutumu adamı heyrətə gətirir. «Qurbanın olum» ifadəsi xəstələnən adaın, xüsusən də uşağın başına qurbanlıq heyvan dolandrıb kəsməklə, bununla da şər qüvvəyə əvəz verdiklərinə, uşağın sağalacağına, qada-bəlanın, ağrı-acının qurban deyilən heyvana keçməsinə inamla əlaqədar yaranmışdır. İndinin özündə belə Azərbaycanda olduğu kimi, övlad-uşaqla bağlı müəyyən arzu-diləyin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar qurban deyilmiş toğlu və ya qoçu kəsərkən mütləq onu uşağın başına dolandırıb kəsirlər. İraqlı tədqiqatçı İbrahim Daquqi bu münasibətlə yazmışdır: «Türkmanlar çocuq xəstələndiyi zaman və ya başına bir hadisə gəldiyi zaman ortaya əti yeyilən bir heyvan qoyurlar. Uşağın ətrafinda dolandırıb kəsirlər. Sonra ətini fəqir-fliqəraya, qonşulara paylayırlar. Beləliklə xəstə şəfa tapır» (117, 81). Azərbaycanda olduğu kimi, Kərkük dolaylarında da bir adam xəstənin başına dolansa, xəstənin sağalacağına, onun isə öləcəyinə, kiməsə qurban və ya fəda olacağına inanırlarmış. Beləliklə, «Başına dolanım», «Qurbanın olum», «Sənə fəda olum» kimi ifadələrin ilkin mənasının müəyyən inanc və etiqadlarla əlaqədar yarandığı aydın olur. Hətta kiçik uşaqlardan kimsə oturan bir şəxsin ətrafında oynayarkən, onun dövrəsinə fırlansa, uşağın başına Kərkük folklorunun janrları 53 bir hadisə gələcəyini zənn edərək, onun hərəkəti əks istiqamətdə yerinə yetirməsini məsləhət görərdilər. Beləliklə, uşağın xəta-bəladan sovuşduğuna inanardılar. О ki, qaldı «Ayağının altında ölüm, ağamsan», «Önündə ölüm, böyüyümsən, ağamsan» dualarına, qeyd etmək lazımdır ki, onlar daha qədim zamanlarda özünü göstərən mərasimlə əlaqədar yaranmışdır. Təəssüf ki, son əsrdə müəyyən tarixi-ictimai-siyasi səbəblər üzündən Azərbaycanda bu dualara xüsusi məna verən «ağamsan», «böyüyümsən» sözləri dualardan atılmış, nəticədə dualara ilkin yaranışının araşdırılmasında müəyyən çətinliklərə gətirib çıxarmışdır. Məsələ burasındadır ki, dua mənasında işlənən bu ifadələr «ağa», «böyük», «başçı» sözləri ilə sıxı əlaqədə yaranmışdır. Şifahi və yazılı ədəbiyyatdan görünür ki, qədimlərdə əşirət başçısı və ya çox mötəbər bir şəxs vəfat etdikdə qul və xidmətçilərindən öldürüb onun ayaq ucunda basdırarlarmış. Azərbaycan yazıçısı Y.V.Çəmənzəminlinin «Keçmişlə bağlı olan adət və ayinlərin təsvirini... keçmişimizə aid müəyyən fikirləri bədiiliklə və yəqinliklə verən» (244, 7) «Qızlar bulağı» romanında belə bir mənzərənin şahidi oluruq: «O biri gün şahzadənin dəfn mərasimini keçirdik. Qullar iyirmi addım uzunu və iyirmi addım enliyində iki adam boyu bir yer qazdılar. Dibinə söyüd yarpaqları döşəndi. Şahzadənin çadırı bütün müxəlləfatı ilə buraya yerləşdirildi. Meyidi geyindirib, silahlarla bərabər yatağına uzatdılar, çadıra gətirdilər. İrəliki gün diz çökən on səkkız qız Aliatay adlı çopur bir cəllad tərəfindən bir- bir boğulub öldürülmüşdü. Bunları da şahzadənin ətrafına düzdülər» (245, 90). Əsasən başqa bir yerinə oxuyuraq: «Vəliəhd xüsusi bir təntənə ilə dəfn olundu və doqquz bakirə qız boğulub qəbrinə qoyuldu» (245, 99). 54 fəsil Demək lazımdır ki, «bunlar ölən adamın yenidən dirilməsi etiqadına inamın nəticəsidir və bu səbəbdən öldürülüb basdırılanlar guya dirilib öz ağalarının qulluğunda duracaq, ona xidmət edəcəklər» (2, 59). Bu inam qədim misirlilərdə də mövcud olmuşdur (245, 27). Qeyd edək ki, dua və bəddualar xeyir və şər təsəvvürlərlə, inamlarla əlaqədar meydana gəlmişlər. İnsanlar inanmışlar ki, dua uğura, bəddua isə uğursuzluğa səbəb olur. Bu gün belə işlənən duaların əksəriyyəti insanların arzu və istəklərini əks etdirmək baxımından maraq doğurur: Evindən ev törəsin! (Oğul-qız toyu görəsən!) Yeddi oğlan babası olasan! Cigərin yanmasın! (Övlad dağı görməyəsən!) Ömründən doyasan! (Ürəyincə, doyunca yaşayasan!) Dualar bir çox hallarda bir neçə duanın birləşməsindən ibarət olur. Arzu-dilək ifadə edən, anaların qız və oğluna müraciətlə söylədiyi dualar bu baxımdan səciyyəvidir: Ağ baxt, Altın taxt; Şəri şeytannan, Quru böhtannan; Qara xəlayiq, Bayaz əkməkçi; Siyah kölə Dilərəm qızıma. Həyasız arvaddan, At şərinnən; Od şərinnən, Ərz və asiman şərinnən; Yıxılmış divardan, Qudurmuş köpəkdən; Bəkliyəsən, saxlıyasan Oğlumu, ay allah! (201, 16) Kərkuk folklorunun janrları 55 İraq-türkman folklorunda xoyrat və manilərin böyük bir qismi dualarla bağlı yaranmışdır: Qurbanam qaşına yar! Qoy dönüm, başına yar! Məni bu qəmdən qurtar, Dolandır başına yarl Ocağın; Daim yansın, ocağın; Övladın qeydinə qal, Kor olmasın ocağın və s. Təkcə elə bu fakt duaların xalq arasında nə qədər geniş yayıldığına dəlalət edir. BƏDDUALAR. Bəddualar da inanc və dualar kimi İraq-türkman folklorunda möhkəm yer alan janrlardandır. Xalqın keçmiş həyat tərzini, adət-ənənəsini, etik və estetik görüşlərini tədqiq etmək baxımından bəddualar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Professor A.Nəbiyev Azərbaycan folklorunda qarğışlardan danışarkən onları üç qrupa bölmüşdür: mərasimlərlə, məişətlə, mifoloji və dini təsəvvürlərlə bağlı yaranan qarğışlar (162, 58). Demək olar ki, Kərkük dolaylarında təsadüf edilən bədduaları da təxminən üç qrupa bölmək olar: 1. Dini təsəvvürlərin təsiri ilə yaranan bəddualar. 2. Mərasimlərlə bağlı yaranan bəddualar. 3. Məişətlə bağlı yaranan bəddualar. Iraq türkman folklorunda məişətlə bağlı yaranan bəd- dualar daha çoxdur (133, 63-65). Bədduaların bir çoxu keçmişdə mövcud olmuş, yavaş- yavaş yaddan çıxmaqda olan xəstəlikləri xalqın hafızəsin- də saxlamaq baxımından maraq doğurur. Belsarma olasan! (Belinsınsın); Qırran qırsın (Taun tutsun!); Yaman sancı tutasan; Gözünə qara su ensin; Gözünə mil çəkilsin; Qu- Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|