Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
68 I fəsil Açın anbar ağzını, Verin yağış payını; Verəni xatın olsun, Vermdyən qatır olsun. (76, 38; 255, 114) Kosaya qapı açılar, ona yağ, düyü, pendir və digər nəsnələr verərdilər. Açılan qapılardan və ya damlardan Kosanın başına bol-bol su tökərdilər. Açılmayan qapını döyər: «Kosa gəldi, qapını qırdı» - deyər və oxuyardılar: На dura-dura yorulduq, Tütünüvüzdən boğulduq. Verəni xanım olsun Vermiyən qatır olsun. Kosaya pul və hər cür ərzaq verərdilər. Bəzən toplanan ərzaq о qədər çox olardı ki, onu at və ya uzunqulaq üzərində daşıyardılar. Maraqlıdır ki, «İraq-türkman folkloru» (180) adlı mo-noqrafiyamızı redaktə edərkən iraqlı tədqiqatçı Ə.Bəndəroğlu dedi ki, yağış-yağmurla bağlı yaranan bu mərasimə Kərkük dolaylarının bəzi bölgələrində «Qodu» və ya «Qoduq» adı verilməsi yığılmış ərzağın uzunqulaq üzərində daşınması ilə əlaqədar yaranmışdır. Professor M.H.Təhmasib isə qeyd edir ki, «Hodu» və ya «Qodu» sözünün etimologiyasını qədim əsatirdə günəş ilahəsi olan «Hindra» yaxud «İndra»da axtarmaq lazımdır (214, 80). Folklorşünas alimin fikrincə bəzədilmiş gəlinə (kuklaya) Qodu deyirlər (194, 61). Bəzi başqa məxəzlərdə isə göstərilir ki, «Qodu» bütpərəstlərin hansısa allahıdır: kukla isə bu allahı göstərən bütdür. Qodu yox olunca Günəş də batır (82, 20). Demək lazımdır ki, yığılan pula bir toğlu və ya erkək alıb allah rizası üçün qurban kəsər, bişirər və yoxsullara, kimsəsizlərə paylayardılar (117, 153). Yığılmış ərzağa gəlincə qeyd etmək vacibdir ki, sabahısı gün məhəllədə Кərкüк folklorunun janrları 69 böyük qazan qurular, yığılmış nəsnələrdən «Yağış aşı» bişirilərdi. Yoldan keçənlər, fəqir-fiiqəra «Yağış aşı»ndan yeyib dua oxuyardılar. Dualar məscidlərdə də oxunardı. «Kosa gəldi» və «Qodu» ilə bərabər, «Çəmçələ qız» mərasimi də keçirilərdi. Bu mərasimdə xaçşəkilli bir ağaca libas geydirib qapı-qapı gəzdirər və mahnı oxuyardılar: Çəmçələ qızım aş istər, Allahdan yağış istər. Açın anbar ağzını, Verin yağış payını. Hey Çəmçələ, Çəmçələ, Çəmçələm yağış istər, Hüseyni yağlamağa, Beşigi bağlamağa. Verənə allah versin, Vermiyənə nə versin. Oğlu kürəkən dursun, Qızı həlhələ versin. Ver allahım, ver, - Yağmurunnan sel; - Köpəkli xırman, Qoç-qoyun qurban. Hey Çəmçələ, Çəmçələ! Çəmçələm yağış istər, Dam-divarı yaş istər. Ənənəvi mövsüm mərasimləri və onlarla əlaqədar yaranan mərasim nəğmələrinin bir çoxu bu gün də xalq arasında qalmaqdadır. Onu da deyək ki, «Çəmçələ qız» termininin etimologiyası barədə professor M.H.Təhmasibin qeydləri xüsusi şeylərə kənd cavanları bir çömçəni müxtəlif, «... kənd cavanları bir çox şeylərlə bəzəyərək ev-ev gəzdirir, nəğmələr oxuyurlar» Sonralar bu məsləy professor V.Vəliyev də toxunmuşdur: qırmızı parça ilə bəzənmiş kuklaya (adi 70 I fəsil ağac parçası, ya da çömçəyə qırmızı parça dolayar, başına qırmızı yaylıq örtərdilər) deyilir» (61, 122 b ). Qeyd etməyə dəyər ki, «Çəmçələ qız» bəzən müqəvva əvəzinə canlı insan olardı. Onun başını bezlə sanyar, boynunun ardında ağız, burun, qaş, göz düzəldərdilər. Boynuna bir ip salıb «Çəmçələ qız»ı oynadar və nəğmə oxuyardılar: Сəmçələ qızım yağışdır, Hər gələnə bağışdır. Açın хəznə (anbar) qapısın, Verin allah borcunu. Verənlər xatın olsun, Vermiyən qatır olsun və s. Və ya: Çəmçələ gəldi eşigə, Oğlanı qoydu beşigə; Tanrı bir rəhmət versin, Qoyunlara süt versin. На dura-dura yoruldum, Tütünüvüzdən boğuldum; Açın anbar ağzını, Verin allah borcunu (149, 95). Sonra bir qab buğda, bir qab un, düyü, yumurta, çörək, xurma və s. allah verən nəsnələr istərdilər. «Çəmçələ qız» və ətrafındakıların başına evlərdən su tökərdilər. Dilənilən nəsnələrdən «Yağmur aşı» - lətkə (ərik qurusu ilə bişirilən plov) bişirilər, fəqirlərə, imkansızlara paylardılar ki, yeyib dua oxusunlar. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Kərkükdə son böyük «Yağmur duası» 1952-ci ildə olub (255, 113, 114). Göründüyü kimi, «Kosa gəldi», «Qodu» və «Çəmçələ qız» tamaşaları iki məqsədlə yerinə yetirilərmiş. Bir tərəfdən intizar keçirən, qəm, qüssə, kədərə qərq olatı xalq kütləsinin fıkrini dağıtmaq, kefini açmaq, başqa bir tərəf- Кərкüк folklorunun janrları 71 dən də imkanlı ailələrdən ərzaq toplayıb ağır vəziyyətə düşmüş kasıblara kömək etmək. Yağmur mərasimlərini həyata keçirərkən xalq dram və tamaşalarından istifadə edilməsi təbiidir. Çünki onlar mərasimlərin özündən doğub inkişaf etmişlər. Professor Paşa Əfəndiyevin qeyd etdiyi kimi, mövsüm və məişət mərasimlərinin hər birində bu və ya digər dərəcədə dram ünsürləri gərə bilərik (112, 100). Yağış-yağmurla bağlı keçirilən mərasimlər bir tərəfdən Kərkük dolaylarında qədimdən bəri insanların həyatı, məişəti, dünyagörüşü, etiqadları barədə əvəzsiz məlumat verirsə, digər tərəfdən də İraq-türkman folklorunun Azərbaycan folkloru ilə qırılmaz tellərlə bağlı olduğunu bariz şəkildə əks etdirir. Təkcə onu demək kifayətdir ki, yağış-yağmurla bağlı qapı-qapı gəzib ərzaq məhsulları toplamaq, onu bişirib camaata paylamaq, «Kosa gəldi» ilə bərabər «Çəmçələ qız»ın müqabilində bir gəlinciyi bəzəyib qapı-qapı gəzdirmək, qurban kəsmək, dua mərasimlərindən sonra yağmur aşı yemək, çaya daş atmaq ənənəsi və s. dediklərimizə dayaq olur (111, 80-81; 162,30-33,2, 123-130). Qeyd etməyə dəyər ki, daşın köməyi ilə yağış yağdırılacağına inam təkcə Azərbaycanda və İraq-türkman folklorunda deyil, bəzi başqa xalqlarda da vardır. Yakutlarda «sata», altaylılarda «yada», qıpçaq qrapuna daxil olan bəzi xalqlarda isə «çada» adlı yağış daşı vardır (192, 44). Yağış daşı türk xalqlarında mifik keyfiyyətli olmuşdur. İnama görə ilkin keyfıyyəti yağış yağdırmaq olan bu daş at, öküz, кeçi, inək, ayı, qoyun və qurdun qarınında olurmuş. «Bu deyilənlər içərisində ən qüdrətli yağış daşını qurdun qarınında olması faktı şübhəsiz, bizi daha çox maraqlandırır.Məlum olduğu üzrə qurd tək bizdə yox, heyvanlar dünya xalqlarında sayılan, seçilən müqəddəs heyvanlar cərgəsində olmuşdur» (2, 129; 192, 44). Qurdun müqəddəsləşdirilməsi, ona bu münasibət təbii ki, keçmiş- Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|