Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev

100                                                                   II fəsil                              
Xoyrat və bayatılara geniş  məqalə  həsr edən A.Vəfalı 
da bu məsələyə öz münasibətini bildirir: «Xoyrat və 
manilərin böyük bir qismi azacıq fərqlə bizdə  də yaşayır. 
Bu son dərəcə səmimi, ahəngdar parçalar sadəliyi, zərifliyi 
və eyni zamanda güclü təsiri ilə oxucunu sarsıdır» (69, 
161). Bu baxımdan professor V.Vəliyevin fikri də maraq 
doğurur: «İndiyə qədər Azərbaycanda çap olunan bayatılar 
kitabında xoyratvari bayatılardan nümunə verilməmişdir. 
Lakin xalq arasında bu şəkilli nümutıələrə tez-tez təsadüf 
olımur. İyirıni il ərzində dəfələrlə folklor ekspe-disiyasında 
olduğumuz zaman Azərbaycanın bir neçə rayonunda 
xoyratvari bayatı söyləyənlərin  şahidi olmuşuq. Bu 
nümunələrin mövcud olduğunu təsdiq etdikdən sonra bu 
nəticəyə  gəlmişik ki, bayatı toplayanlar birinci misrada 
yalnız qafiyənin verilməsini həmin bayatını «kəsiri» hesab 
etmiş və ona «əziziyəm», «eləmi», «mən aşiq» sözləri əlavə 
etmişlər» (64, 127). 
Həqiqət naminə demək lazımdır ki, tədqiqatçı ilk 
yazılarında özünün də yanlış yolla getdiyini göstərərək 
«Vaxtilə bu sətirlərin müəllifi də Azərbaycan Dövlət 
Universitetinin fılologiya fakültəsinin tələbələrilə folklor 
ekspedisiyasında olarkən, həmin səhvə yol vermiş, birinci 
misralarda buraxılan sözləri «islah» etmişdir» (63, 19) -
deyir. 
Həmin yanlışlıqdan imtina edən V.Vəliyev sonralar 
«Bayatılar» kitabında 187 ədəd bayatnıı «xoyratvari 
bayatılar» başlığı altında ayrıca bölmədə vermişdir 
(54,185-198). 
Xoyratların bizdə olmasını folklorşünas 
M.H.Təhmasib də etiraf edir: «Kərkük xoyratları üçün 
səciyyəvi olan, bizdə  də vaxtilə olub, sonra unudulmuş 
kəm sətirlərini, kəm yerlərini təxəllüslə doldurmaq ənənəsi 
əmələ  gəlmişdir. Bunu biz Xətaidə, Sarı  Aşıqda,  Əzizidə, 
Əmanidə və onlarca başqalarında görürük. Lakin bu, kəm 
misralardan istifadə  təcrübəsində yeganə yol olmamışdır. 
Bayatını deyən  əgər uşağını yatırmağa çalışan anadırsa - 
bu kəm 
Kərkük folklorunun janrları                                      101                         
veri «balam» və ya «laylay», xodaqdırsa «qara kəl», ağı 
deyəndirsə «haray» sözləri ilə doldurmuşdur. Beləliklə də 
kəm sətir  ənənəsi getdikcə pozulmuş, yerini dolu misralı 
bayatılara tərk etmişdir» (215, 201). 
Eyni fikrə başqa folklorşünaslarımızın tədqiqatlarında 
da rast gəlinir. P.Əfəndiyev göstərir ki, bütün «aşıq» sözü 
ilə başlayan bayatıları  təkcə Sarı  Aşığa aid etmək doğru 
deyil. Onlar xalq içərisindən çıxmış ayrı-ayrı  sənətkarlar 
tərəfindən yaradılmışdır. Deməli, «mən aşıq», «aşıq» 
bayatının birinci misrasına sonradan əlavə olunub (111, 
62). 
Xoyratlarla bağlı professor M.Həkimovun gəldiyi 
nəticə həm inandırıcı, həm də maraqlıdır: «Bayatıların əv-
vəlində  işlənən «Əzizinəm», «Mən aşiq», «Eləmi» 
sözlərinə istinadən həmin bayatıları  Əzizinin, Sarı  Aşığın 
ünvanına təsdiq şəkildə vermək də düzgün deyil. Hələ bu 
bir yana, «Eləmi» adlı aşıq-şairin nə yazılı və nə də şifahi 
ədəbiyyatda olması heç bir yerdə, heç bir tədqiqatçı  tərə-
findərı yazılmadığı halda, belə bir sənətkarın olmasından 
danışmaq olmaz» (238, 17). 
Azərbaycanda və  Kərkük dolaylarında hərfı-hərfinə 
eyni olan xoyratların  əvvəlinə Azərbaycanda bir çox 
hallarda «Əziziyəm», «mən aşiq», «eləmi» sözlərini 
artıraraq bir-iki nəfərin adına çıxmaqla bütöv bir xalqın 
ağıl və  zəkasının məhsulu olan bu ümmana bənzər xalq 
yaradıcılığının dəyərini istəsək də, istəməsək də azaltmış 
oluruq. Sadəcə olaraq unuduruq ki, bu, xoyratların forma 
xüsusiyyətidir.  Ən acınacaqlısı isə odur ki, bunu başqa 
xalqlara da beləcə çatdırmağa çalışmışıq. Bütün bu 
deyilənlər, folklorşünaslarımzın son illərdə gəldiyi qənaət - 
bayatıya əvvəllər verilən tərifə başqa münasibət tələb edir. 
Bizcə, bayatı  və xoyratlara: «Hər misrası yeddi hecadan 
ibarət olan, a a b a şəklində qafiyələnən dördlüklərə bayatı, 
bırinci misrası üç-beş arası, qalan misraları yeddi hecalı 
olan cinaslı dördlüklərə xoyratlar deyilin» - tərifini vermək 
doğru olardı. 

---

102                                                                              II fəsil                   
Bayatıların tədqiqinə başlarıan ilk vaxtlardan xoyrat və 
bayatılar arasında formaca fərq olduğu göstərildiyi halda, 
bu çox ciddi məsələyə sonralar lazımi diqqət 
yetirilməmişdir. S.Mümtaz hələ 1927-ci ildə yazırdı: «Bəzi 
mühərrirlər bayatıları tanınmayan tək bir məchul  şairin 
malı,  əsəri hesab edirlər. Onlar oxuyanda, yazanda «əzi-
ziyəm» və ya dərk etmədən «mən aşiq» - deyə başlayırlar. 
Bu, səhvdir» (188, 8). 
Doğrudur, elə oradaca tədqiqatçı: «Bayatıları çağıran 
şəxsin təxəllüsü və yainki adı olmalıdır» hökmünü 
verməklə  həqiqətdən uzaqlaşır. Məhz buna görədir ki, 
1930-cu ildə folklorşünas  Əmin Abid «Türk xalqları 
ədəbiyyatında mani növü və Azərbaycan bayatılarının 
xüsusiyyəti» adlı sanballı məqaləsində Salman Mümtazı və 
Kərkük xoyratlarına məqalə  həsr edən türkiyəli tədqiqatçı 
Haşim Nahidi «birinci misranın qısa olması manini çağıran 
adamın adını söyləmək üçündür» fikrinə görə haqlı tənqid 
etmiş, «mən aşiq», «əzizim ey», «eləmi» kimi kəlmələrin 
oyandırma xarakterində olduğunu göstərmişdir (12, 10-11, 
25). 
Əta Tərzibaşı isə «mən aşiq», «aşiqəm» və sairəyə 
«doldurma sözlər» adı verir və xoyratlarla mahnı 
oxunarkən xoyratlarda müəyyən sözlərin işləndiyini qeyd 
edir: «... boşluqlar isə xoyratın nəğməylə söylənişi 
əsasında «baba, baba, bu gün», «ağam-ağam», «dədəm-
dədəm», «gözüm» və başqa bir taqım basma qəlib sözlərlə 
doldurulmaqdadır» (212, 115). 
Əmin Abid və Əta Tərzibaşı göstərirlər ki, Türkiyədə 
də birinci misrası  kəmhecalı olan xoyratlarla - kəsik 
bayatılarla nəğmə oxunarkən «keç könül», «könül çağlar», 
«çağlar sular», «ötər bülbül», «gəl aman» və s. işlənir 
(108, 25; 212, 115). 
Maraqlıdır ki, Əta Tərzibaşı altı, səkkiz, on və daha 
artıq misralı xoyratlardan da söz açır və onların Kərkük 
dolaylarında geniş yayıldığını qeyd edir (212, 61). 
Demək lazımdır ki, 8, 10, 12, 14 misralı şer parçaları 
 
Kərkük folklorunun janrları                                      103                        
sayca çox az, eyni zamanda cinassız olurlar. Deməli, 
onları xoyrat adlarıdırmaq da doğru olmazdı. 
Əta Tərzibaşı  cəmisi 6 ədəd - 8 misralı, 5 ədəd - 10 
misralı, 2 ədəd - 12 misralı, 3 ədod - 14 misralı şer parçası 
üzə  çıxara bilmişdir. Bizcə, burada türk folklorunun 
təsirini axtarmaq lazımdır. Bu baxımdan Əmin Abidin fıkri 
maraq doğurur. Tədqiqatçı türk manilərinın Azərbaycan və 
eləcə d.ə  Kərkük cinaslı xoyratlarından fərqləndiyini 
göstərərək qeyd edir: «Türk maniləri istər qafiyəcə, istərsə 
də misraların  ədədicə, bizim cinaslı manilərdən çox 
fərqlidir. Bu parçalar dörd misradan səkkiz misraya qədər 
böyüklükdə mənzuməciklərdən ibarətdir» (108, 27). 
Onu da qeyd edək ki, səkkiz, on və s. misralı 
bayatılara Cənubi Azərbaycanda da təsadüf edilmir (52; 
27). 
Bizə qalırsa, Əta Tərzibaşının söhbət açdığı səkkiz, on, 
on iki, on dörd misralı şer parçaları İraq-türkman folkloru 
üçün səciyyəvi deyildir. Tədqiqatçı özü yazır ki, xoyratın 
başlıca xüsusiyyətlərindən biri də maninin əksinə olaraq 
hər zaman cinasın olmasıdır (212, 66). Belə olan halda 
tədqiqatçının «Kərkük xoyratları  və maniləri» kitabının 
320, 324, 336, 337, 338, 353, 369, 370, 385, 402, 406 və s. 
səhifələrində gedən 8, 10, 12, 14 misralı maniləri xoyrat 
adı altında verməsi doğru deyildir. Doğrudur, onların 
bəzilərində  əvvəlki dörd misrada cinas özünü göstərir, 
lakin qaları  misralar  yalniz  qafiyələndiklərinə görə, 
nimunələrdən göründüyü kimi, onları xoyrat hesab etmək 
olmaz: 
Gözd dəyər;  
Gümüş mil gözə dəyər. 
Zülfün Əcəm ipəyi  
Telin Təbrizə dəуər.  
Yanağın lalə dağı  
Xalın nərgizə dəуər,  
Dostum, müxənnət olma, 
Labüd üz-üzə dəуər. 

---