13
nın zaman-zaman inkişaf və tənəzzüllə bağlı məruz qaldığı dəyişikliyi,
adın mənasını öyrənməklə tarixi adın səciyyəvi xüsusiyyətini, müasirlikdə
rolunu qiymətləndirməyin tədqiqat üçün əhəmiyyəti olacaq.
Bərdə şəhərinin adı ilə bağlı ən qədim yazılı məlumat ilk orta əsr-
lərə aid olan alban, erməni və gürcü mənbələrində saxlanmışdır.
M.Kalankatlının “Albaniya tarixi” əsərində Bərdənin (Partav) adı
daha çox çəkilir, onun tarixi coğrafiyasına, siyasi, iqtisadi, mədəni həyatı-
na dair geniş məlumatlar verilir, lakin Bərdə sözünün etimologiyası haq-
qında məlumata rast gəlinmir. Bərdənin adı ilk olaraq orta əsr gürcü mən-
bələrində qədim gürcü əfsanələri əsasında şərh edilir. Gürcü tarixçisi
Leonti Mrovelinin “Kartli çarlarının həyatı” adlı xronikasında Bardos haq-
qında söylənilən rəvayətin Bardiyaya (Bərdəyə) aid olduğu qeyd edilir.
Bərdənin adı ulu dastanımız Dədə Qorqud əsərində də çəkilir.
Doqquzuncu Oğuznamədə deyilir: “...Qorqud Begil adında bəyi razı saldı,
özü ona qılınc verdi, barmağına qolçaq taxdı, əmr etdi cəsur at gətirdilər,
onun yurtunu çıxardı və bəyi Bərdə və Gəncəyə göndərdi ki, oğuz ilini
(elini-müəllif) qorusun”.
Orta əsrlər ərəb və fars mənbələrində Bərdənin adı dəfələrlə çəki-
lir, lakin onlarda da “Bərdə” toponimi izahını tapmır. Yalnız Yaqut əl-Hə-
məvi üç yerdə “Bərdə” adlı məntəqənin olduğunu qeyd edir və “Bərdə”
toponiminin etimologiyasını açmağa səy göstərir. O, “Bərdə” sözünün
fars mənşəli “Bərdədar” olub, “əsir etmə yeri” mənası verdiyini bildirir.
Sonra şərh edir ki, hökmdarlar ətraf yerlərdən tutduqları əsirləri dustaq ki-
mi burada saxlayırdılar. Hətta bəziləri bu fikri ifratlaşdırıb yazır ki, “əya-
lətlərdən tutduqları əsirləri gətirib burada məskun edirdilər”. Əvvəla, Ya-
qut əl-Həməvidən əvvəl və sonra heç bir müəllif “Bərdə” toponimini dus-
taq saxlanılan yer kimi qeyd etmir. Eyni zamanda, Bərdənin yerləşdiyi
ərazi yalnız həbsxana üçün əlverişli yer ola bilməzdi ki, şəhərin adlandı-
rıla bilinəcək başqa əlamətlərini üstələyə bilsin. Bu da istisna deyildir ki,
qədim şəhərlərin hər birinin, o cümlədən Bərdənin dustaq saxlanılan
həbsxanası olmuşdur. Tarixən möhkəm mühafizəli həbsxanası ilə məşhur
olan şəhərlər də məlumdur, lakin “Bərdə” toponiminin etimologiyasını
bununla bağlamaq üçün əsas yoxdur.
Bərdə sözünün fars dilində olan hərfi tərcüməsi qul, kölə olsa da,
“bərdədar” bar verən, bol məhsul verən, həmçinin xeyir verən, mənfəət
verən mənasında işlədilir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Bərdə sözünün
fonetik kökü “bərd” ərəbcə bir mənada daş, ikinci mənada soyuq, sərin
sözündən ibarətdir.
Orta əsr tarixçi və coğrafiyaşünası Əbd-ər-Rəşid əl-Bakuvinin
“Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdarın möcüzələri” əsərində də “Bər-
də” toponimi haqqında məlumat verilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, adları çəkilən mənbələrdə Bərdə adının
14
etimologiyası haqqında məlumat verilməməsi müxtəlif mülahizə və fikir-
lərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Burada Bərdə adının etimologi-
yası ilə bağlı maraqlı araşdırmaların məğzini tarixi ardıcıllıqla təqdim et-
məyi məqsədəuyğun sayırıq.
Mənbələrdə qədim dövrdə şəhərin necə adlandırıldığı barədə mə-
lumat verilmir. Orta əsrlərdə isə şəhər zaman-zaman Firuzabad, Partav,
Bərdaa, nəhayət, Bərdə adlandırılmışdır. Qeyd edək ki, qonşu xalqların
dilində bu adlar müxtəlif formalarda işlədilmiş, mənbələrdə də həmin for-
mada saxlanmışdır. Məsələn: farsca Partav və Perozapat (Firuzabad), er-
məni dilində də Partav, gürcü dilində Bardos, ərəbcə Bərdaa adlandırıl-
mışdır.
Bərdənin adı və onun etimologiyasının öyrənilməsində tarixi və
coğrafi əsərlərdən başqa özündə tarixi hadisələri, toponimləri əks etdirən
şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri, yazılı ədəbi-bədii əsərlər və etnoqrafik
məlumatlardan da faydalanmaq mümkündür.
Nizami Gəncəvi “İsgəndərnamə” poemasında yazır:
Harun (Hurum) adlanırdı bu yurd hər yerdə,
İndisə adına deyirlər Bərdə.
Maraqlıdır ki, Nizami Gəncəvidən başqa heç kim Bərdənin “Ha-
run” adlandırıldığını qeyd etmir. Bununla belə, o da çox maraqlıdır ki,
XVIII əsrdə tərtib olunmuş “Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftə-
ri”ndə Bərdə nahiyəsinin kəndləri sırasında “Harun” adlı kəndin adı çəki-
lir. Həmin kəndin Tərtər çayının kənarında yerləşdiyi, eyni zamanda ora-
da yaşayış olmadığı bildirilir.
Demək olar ki, qaynaqlarda, Yaqut əl-Həməvinin qeydləri istisna
olmaqla, “Bərdə” toponiminin mənşəyi və mənası haqqında məlumat ve-
rilmir.
Adının sonuncu deyiliş və yazılış formasını, qismən dəyişməklə,
son dövrlərədək saxlayan “Bərdə”nin etimologiyası haqqında fikirlərə ke-
çən əsrin axırlarında və son dövrlərdə müraciət edilmişdir. Həmin tədqi-
qatçıların fikirlərini ardıcıllıqla təqdim etməklə onlara öz münasibətimizi
də bildirək. İ.Şopen (1894-cü il) “Bərdə” sözünün mənasını yunan dilində
axtarır. Q.Osipov, qəribə də olsa, “Bərdə” sözünün mənasının erməni di-
lində “qovaqlı yer” mənası verdiyini yazır. V. Sısoyev əl-Həməviyə əsas-
lanaraq “Bərdə”ni “qul yeri – qul saxlanan yer” hesab edir. Qrum – Qrci-
malo Orta Asiyada, Sakistan vilayətində “Bərdə” adlı şəhərin mövcudlu-
ğunu və Bərdə şəhərinin adının da onunla bağlı olduğunu qeyd edir. Y.Pa-
xomov gürcü mənbələrində olan rəvayətlərə və erməni dilində şərhlərə öz
münasibətini bildirərək “Bərdə” toponimini Qafqaz dillərində axtarma-
maq qərarına gəlir, yəni “Bərdə” toponiminin Qafqazda yaşayan xalqlara