Beynəlxalq iQTİsadi SİyasəT (Metodik vəsait)

18 
 
 
çatdırılması  haqda  razılığı  təsbit  edir)  bu  sazişlərə  ixrac–idxal 
lisenziyalarının  verilməsi,  kvotalar  haqda  sazişlərin  verilməsi  aiddir; 
qarşılıqlı hesablamalar haqda saziş və kredit sazişləri.   
Ticarət  sazişlərində  qarşılıqlı  təsərrüfat    əlaqələrinin  müxtəlif 
aspektləri təsbit olunur, lakin onlarda ehtiva olunan şərtlər bərabərlik və 
ya əlverişlilik prinsipinə və ya milli rejim və kompensasiya prinsiplərinə 
əsaslana  bilər.  Onlardan  birincisi    müəyyən  edirki,  bir    ölkədən 
başqasına  hər  hansı  üçüncü  ölkədən  ötürülən  əmtəə  gömrük  rüsumu, 
vergi və həmçinin daha ağır qayda və formalılığa məruz qalmır.  Şərtsiz  
əlverişlilik  prinsipi  başqa  razilaşma  bağlanmış    tərəfdə  tətbiq  edilməli 
olan imtiyaz və üstünlükləri verir. Bəzən praktikada saziş bağlamış tərəf 
bu  imtiyazları  kompensasiya    üzrə  ala  bilər.  Milli  rejimin  yayılması 
prinsipi istənilən firma və şəxsi  milli  və ya xarici dövlətin nümayəndəsi 
olmasına baxmayaraq bərabər şərtlərlə təmin edir.   
1.4.
 
Xarici iqtisadi siyasətin predmeti və nəzəri əsasları. 
 
Xarici  iqtisadi siyasət  – dövlətin xarici  iqtisadi fəaliyyət  sahəsində 
görəcəyi tədbirlər sisteminin müəyyənləsdirilməsini və bütünlükdə xarici 
iqtisadi  əlaqələrinin  strukturunun  təhlilini  tələb  edərək,  bu  prosesə  fəal 
müdaxilə  edərək,  onu  tənzimləyir.  Xarici  iqtisadi  əlaqələr  struktur 
meyarına  görə  -  xarici  ticarət  sahəsində  (ixrac  və  idxal  əməliyyatları, 
barter  əməliyyatları);  maliyyə  sahəsində  -  bank  fəaliyyətlərini  və 
qarsılıqlı əməkdaşlığın təskili (valyuta mubadiləsi, kreditləşmə, maliyyə 
ehtiyatlarının idarə olunması və mübadiləsi və s.); xidmət və informasiya 
sahəsində (turizm, konsaltinq, injinerinq, reinjinerinq, francayzinq və s.);  
investisiya sahəsində - xarici investisiyaların ölkəyə gətirilməsi (idxalı), 
daxili investisiyaları ixracı və s. istiqamətlərdə reallasdırır. Xarici ticarət 
fəaliyyəti,  eyni  zamanda  əmtəələrin,  xidmətlərin,  islərin,  intellektual 

---

19 
 
 
yaradıcılıgın beynəlxalq mübadiləsi sahibkarlıq fəaliyyəti formasında  da 
həyata kecirilir. Dövlətin həyata kecirdiyi xarici ticarət siyasəti ölkənin 
xarici iqtisadi fəaliyyətdə secdiyi istiqamətdən asılı olaraq reallasdırılır. 
Bu  fəaliyyəti  reallasdırmaq  ücün  dövlət  liberal  və  yaxud  himayədar 
siyasəti yolunu secə bilər. 
İqtisadi  siyasətin  əsas  istiqaməti xarici iqtisadi fəaliyyətin məcmu-
sunu,  mal  və  xidmətin  beynəlxalq  qarışığı,  maddi,  əmək,  pul,  və 
intellektual  resursları  tənzimləyir.  Onun  tərkib  hissəsi  xarici  ticarət 
siyasəti,  istehsal  və  elmi  texniki  əməkdaşlıq  sahəsində  siyasət,  valyuta 
kredit  siyasəti,  xarici  investisyalar  sahəsində  siyasət,  texnologiya  və.s 
ötürülməsində  siyasət  dövlətin  xarici  iqtisadi  siyasətinin    hazırlanması 
müəyyən baza tələb edir:   
-  Dövlətin  milli  xüsusiyətlərini  nəzərə  alan  xarici  iqtisadisiyasətin 
formalaşması üçün nəzəri baza.  
-  Lobbiçilik  sipərini    təmin  edən  cəmiyyətin  demokratikləşməsinin 
zəruri səviyyəsi.   
-  İqtisadiyyada  bu  və  ya  digər  lider  həlqələri    təmin  edəbilməyən 
milli bazar strukturunun geniş şəbəkisinin formalaşması 
  Bununla    əlaqədər  tam  qanuna  uyğun  olaraq    ümumi    cəhətlərin 
ayrılması,  müasir  mərhələdə  BƏB-ə  meyl  və  eyni  zamanda  bəzi 
ölkələrin uğur və nailiyətlərinin formulunu və  digərlərinin xətalarını əks 
etdirmək zəruriliyi meydana çixir. Yekunda  ölkələr arası qarşiqoymanın 
zəruriliyi    qəbul  etsək,  onun  mühüm  və  tamamlayıcı  kompenenti 
siyasətin  qiymətləndirilməsi  olur.  Hamıya  məlum  olduğu  kimi 
beynəlxalq  iqtisadi    siyasət  iki  funksiyanı,  müdafiə  və  təcavüzkar 
funksiyanı  yerinə  yetirir.  Funksiyaların  belə  bölgüsünə  onlardan  hər 
birinin  geniş  şərhi  daxildir.  Xüsusi  ilə  ABŞ,    Çin  kimi  belə  ölkələrin 
təcavüzkar  siyasətinin  sırasına  nüfüz  sferasının  təmini  üzrə  eksponsi-
yonist mearlar daxildir. Digər ölkələrə münasibətdə “təcavüzkar” siyasət 
sülh  və  mehriban  qonşuluq  prinsiplərinin  həyata  keçirilməsi  tədbirləri 

---

20 
 
 
sırasına  əməkdaşliq  formalarının  artirılması  deməkdir.  Ehtimalki 
iqtisadiyyatın  bu  vəya  digər  dəyişdirilmiş  modelinin  seçilməsi  xarici 
iqtisadi  siyasətin bu vəya digər element ehtiyatında qurulub, lakin fərq 
bu  elementlərin    kəmiyyətinin  seçimində  və  liderlik  strateqiyasının 
uyğunlaşdirilmasında (işçi  qüvvəsinin yüksək faizi,  istehsalda məşğul, 
yeni  texnologiyanin  aparıcı  rolu  “high  trust  societies”),  yetkinləşmiş 
inkişafında  (low  trust  societies)  müəyyən  olunur.  Çin  əhalisinin  2/3-  i 
kəndə  yaşayır,  işçi  qüvvəsinin,  istehsal  əməliyyatlarında  məşğul 
olanların  sayı  böyük  deyil.  Əsas    dayaq  uyğun  primitiv  istehsala  cəlb 
olunmuş  qərb  texnologiyası  və  qarışıq  tipli  keçid    iqtisadiyyatlı 
cəmiyyətin yeniləşdirilməsidir. Problem ölkənin stabil-liyini təmin edən 
iqtisadi siyasətin dəyişdirilməsi modelinin seçimin-dədir, beləki istənilən 
dəyişmə  ölkələr  arasında  qarşılıqlı  əlaqələr  siste-mində    dəyişikliyə  
gətirir.   
Strategiyanın birinci variantı ABŞ, Yaponiya  və Qərbi Avropanın 
beynəlxalq  rəqabət  mərkəzləri  üçün  xarakterikdir.  Bütövlükdə  hər  üç 
mərkəzə  liberal  sənaye  iqtisadiyati  xasdır,  lakin  qlobal  konteksdə 
ölkələrin  xarici  iqtisadi  siyasəti  onların    iqtisadiyati  üçün    “tepliçnıx” 
şəraitin  yaradılmasına  yönəlib.  ABŞ-la  beynəlxalq  əməkdaşlıq  forma-
larının  qurulması  təcrübəsində  hazırki  strateqiya  açıq  aşkar  meydana 
çıxır.  Qeyd  etmək  lazımdırki,  Amerika  tərəfdaşlığı  daha  zəif  ölkələrlə 
əməkdaşliq  praktikasına  əsaslanır.  ABŞ-ın  xarici  iqtisadi    siyasətində 
həmin  fakt  da  öz  əksini  tapmamişdiki  II  dünya  müharibəsindən  sonra 
Yaponiya  və  Almaniya  ilə  qarşılıqlı  fəaliyyət  üstünlük  mövqeyində 
həyata keçirildi. Müharibədə bu  ölkələrlə  qələbə  müttəfiqlərin xeyrinə 
malliyə    yükləmələrinin  yenidən  bölüşdürülməsinə    səbəb  oldu.  Buna 
görə  də  amerikan  anlayışında  siyasətdə  bərabər  hüquqluluğun 
mövcudluğu şərt deyil və asanlıqla qeyd etmək olarki  bütün zamanlarda 
ABŞ qüvvələr balansının köhnə siyasətini həyata keçirir. Həmin faktıda 
gizlətmək  olmazki,  70-ci  illərin  ortalarında  ABŞ    cənub  şərqi  asiya 

---