Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət
Yüklə 6,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 408
ehtimal ki, uşaq qəbirlərinə də təsadüf olunurdu. Dərbəndin əhalisi təsdiq edir ki, onlar Şəhid oğlanların qəbirləridir. Qədim abidələrin sayı 40-a yaxındır, ona grə də buraya “qırxlar” deyirlər... ... Qəbirüstü daşlardan başqa şəhərətrafı yerdə 1243-cü ildə (1827-1828 –ci illərdə) naməlum, lakin olduqca hörmətli Şeyxin qəbrinin üstündə tikilmiş məqbərə də var idi. Xəstə qadınlar buraya gəlir, dua edir, xəstəlikləri yazılan kağızı bura atır, sifətlərinə, gözlərinə, döşlərinə, xəstə yerlərinə qəbirdən götürdükləri torpağı sürtür, qəbir üstünə çörək, meyvə yemək qoyurdular. Əsasən buraya daha çox Dərbənd müsəlmanları Novruz bayramı (yeni il) qabağı axır çərşənbə günü gəlirdilər.Müsəlmanlar arasında nüfuz qazanmış, nəsillər üçün adı qalmamış bu Şeyxin möcüzələri haqqında bir şey deyə bilmərəm. Burada nəzir vermək və qurban vermək adəti mövcud idi, qurbanı isə “Qırxlar” piramidasında kəsirdilər... (2, 138-139). İ.N.Berezinin əsərində Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti-Bikə xanımın məqbərisi haqqında məlumatla rast gəlinir. O, qeyd edir ki, “... “Qırxlar”ın qərb hissəsində isə səkkizguşəli gözəl bir bina var idi. Bu Dərbənd qəhrəmanı Tuta- Bikə xanımın qəbirüstü məqbərəsi idi. O, hicri 1202-ci ildə (1787-1788-ci illərdə), sonuncu Dərbənd xanlarından olan oğlu Əhməd xanın qəbri yanında dəfn olunmuşdu. Fətəli xanın digər oğlu Həsən xan, Dərbəndi öz qardaşından sonra idarə etmiş Şeyx Əli xanın qəbirləri də burada idi...” (2, 139). Qafqaz bölgəsində ilk məscid hesab edilən Dərbəndin Cümə məscidi haqqında Berezinin təsvirləri olduqca geniş və dəqiqdir. Müəllif yazır: “Qəlbimdə böyük bir kəşfə kiçik ümid qığılcımı var idi: Dərbəndin ətrafından sonra mənə qədim Dərbənd şəhərinin özü qalmışdı. Bu elə bir qədim şəhərlərdən biridir ki, arxeoloqlardan Mir Aslan adlı birisi onun hətta dünyanın yaranmasına qədərki dövrlərdə yaşamış atəşpərəst insanlarla bağlı olduğunu göstərmişdir. Mənim ümidim bütün dərbəndlilərin qədimdən etiqad etdikləri məscidə idi. Necə ola bilər ki, mən ehtimalımda yanılam, necə ola bilər ki, məni Kazandan yola salan himayədarlarımın xeyir-duasını, ümidlərini yerinə yetirməyə, müsəlman dünyasının böyük kəşfini etməyəm?... ... Məscid mənim mənzilimdən o qədər də uzaqda deyildi. Məscid Şərqdən Qərbə iki yaruslu paralellər şəklində uzanmışdı. Məscidin yuxarısında əyri qübbəli qəşəng pəncərə var idi. Qərb tərəfdə ruhanilərin yaşayış yerləri yerləşirdi: onlar da iki yaruslu qabağı qalereyalı idi. Şərq tərəfdə qapılar yan qapıların divarları ilə haşiyələnmişdi. Şimalda “mədrəsə” - dini məktəb yerləşirdi. Həyətdə çinarlar bitmiş, hovuz su kanalı ruhanilərin yaşayış yerlərinə bitişmişdi... ... Məscidə şimal tərəfdən qəşəng giriş var idi: qapının üzərində Qurani-Kərimdən müxtəlif rənglərdə yazılmış ayələr parlayırdı. Məscidin daxili üç hissəyə bölünmüşdü: binanın demək olar ki, ortasını tutan əsas hissə, sonra arxa hissə və qabaq hissə. Qabaq hissədə çıxışın birbaşa qarşısında yerləşən “Mehrəb” Məkkəyə tərəf baxırdı. Burada “Minbər” də yerləşirdi. Müsəlman məbədinin bu zəruri atributları əsas künbəzin altındakı zalda yerləşirdi... Hər iki yan bölmələr mərkəzi zala doğru uzanırdı: onlar iki qalereyadan ibarət idi, o qədər də geniş olmayan arkaya söykənirdi. Hər bir qalareyada 18 sütun var idi, arkalar üç sıra idi: Müsəlmanlar daha böyük effekt üçün məsciddə bütün yarım sütunları sayırlar və deyirlər ki, Dərbənd “Camesi” 80 dirək üzərində durur. Məscid daşdan tikilmiş, kifayət qədər böyük və yaxşıdır!.. (2, 141-142). Rusiyalı şərqşünasın “Narın Qala” haqqındakı təsvirləri də maraqlıdır: “Dərbənd Qalası Narın-Qala adlanır. Şəhərdəki “Narın qala” əzəmətlidir. Şəhər qalaya hündür bəzən aşağısında pəncərələri olmayan evlərdən ibarət dar küçələrlə yapışmışdı. Meydançalarda Şah Abbas tərəfindən tikilmiş fəvvarələrə müxtəlif quru divarlara təsadüf olunurdu. Məscidlər bəzən evlərdən fərqlənmirdi. Evlər daşdan və torpaqdan tikilmişdi, bir-birinin üstünə qoyulmuş nazik xalçalarla ğrtülmüşdü. Ağlıma bir fikir gəlirdi, mənim mənzilimin xalçası ilə şəhəri seyr edəndə sanki bütün Dərbəndin evlərini gəzmək olurdu. Macəra sevənlər üçün belə əlverişli şərait olmasına baxmayaraq Dərbənd evlərində oğruluq olmurdu. Çox ehtimal ki, ona görə ki, kasıb dərbəndlilərdən heç nə oğurlamaq mümkün deyildi, ikincisi Dərbənddə qalmaqallı hadisələrin olmadığına aid heç nə eşitmək olurdu. Doğrudanmı burada hamı daş ürəkli idi?...Mən nə qədər yatan şəhərdə ay işiğının altında gecələrin gözəlliyini sevirdim, uzaqdan dənizin üfüqlərinə baxır, dəniz dalğalarının səsini eşidirdim.... Dərbənd özünün daş tikililərilə yanğından qorunurdu, buna görə şəhər əhalisi küçələrdə tüstüləyən qəlyanları ilə rahat-rahat gəzişə bilirdilər. Evlərin daxili qurğuları üçün fındıq (yunan fındığı) ağaclarından istifadə
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 409
olunurdu. Lakin özünün möhkəmliyinə baxmayaraq bu ağaclar Dərbəndin iqliminə dözmür və tezliklə çürüyürdülər (2, 127-130). Rus səyyahları Bakı şəhərinin mədəni həyatı haqqında da maraqlı məlumat vermişdir. İ.N.Berezin Bakı qalasını təsvir edərkən qeyd edir ki, “...Bakı qalasının qurudan bürcləri olan iki divarı var idi. Divarın biri dənizdən körpü ilə birləşmiş, yaxşı müdafiə olunurdu. Cənub-Şərq tərəfdə təpəliklər var idi. Kiçik bir divar Türklərin Dağıstanda hökmranlığı zamanı tikilmiş, bəzi yerləri Mustafa Paşanın əmrilə dağıdılmışdı. Ruslar isə onu yaxşılaşdırmış, düzəltmiş, möhkəmləndirmiş və genişləndirmişdir. Qərb tərəfdən kiçik çaylar axır, birinci və ikinci divarlar arasında hovuz var. Bürclər rusların düzəltdikləri işlərə aitdir... Bakı qalasının quruda qoruyucu bürcləri olan iki qapısı var idi. Şamaxinka Cənub-Şərqdə yerləşir, dağlıq hissə Cənub-Qərbdədir. Bu tərəfdən mən Bakı qəbirstanlığını gəzirdim. Dəniz ətrafı tərəfdə bir neçə çıxışlar var idi ki, onlar birbaşa divarlardan keçirdi...” (2, 219). Rus şərqşünası İ.N.Berezin ən qiymətli məlumatlarından biri də Şirvanşahlar sarayının təsviridir. Şirvanşahlar sarayının ətraflı təsvirini verən səyyah qeyd edir ki, “Burada ən maraqlı yerlərdən biri Şah sarayı idi. Bu bina zəmanənin təsiri və insanların tənbəlliyi nəticəsində dağıntılara məruz qalmışdı... Saray iyrimi sajendən artıq uzunluqda idi və plana əlavə olunan çoxlu hissələrdən ibarət idi. Əsas korpusda əsasən müsəlman evləri yerləşmişdi. Üç mərtəbəli evlər, gözəl qapıları ilə fərqlənən, baş korpusda iki mərtəbə də müxtəlif enliklərdə 40-dan artıq ev olurdu. Görünür Bakı hökmdarı buradan Bakı körfəzini və Abşeron yarımadasının üfüqlərini öz həyat yoldaşı ilə seyr edirmiş. Sarayın fasadı, üz tərəfinin qarşısında həyət var idi. Burada səkkiz güşəli daxili zal, qəşəng keçid, iki künbəz var idi. Taxtapuş yox idi, onlar uçmuşdu. Yuxarı mərtəbədəki divarlar da dağılmışdı. Aşağı mərtəbədə pəncərə yox idi, oranı tövlə və anbar etmişlər. Bəzi yerlərdə yeni çıxışlar açılmışdı, bəzi yerlərdə isə köhnələri yenidən düzəldilmiş, pilləkənlər yarı dağılmış vəziyətdə idi. ... Tikililərdən sol tərəfdə həyətin qarşısında Şah məscidinə o qədər böyük olmayan yalnız küçə vasitəsilə ev girişi mövcud idi. Sağ tərəfdə bütün təbəqələr üçün açıq hissələr yerləşirdi. Burada Şərq ənənələrilə tikilmiş talvarlar, arkalar, müsəlman memarlığının ən yaxşı nümunəsi “Divanxanaya” təsadüf olunurdu. Bakı hökmdarı divanxanada iclaslar keçirir, səfirləri qəbul edirdi. Bu zalda qalareya, ərəbcə yazılmış sözlər onların altında səkkiz guşəli otaqlar var idi ki, Bakı hökmdarı öz əyanları ilə burada otururmuş. Bu məscid Qahirənin ən yaxşı ərəb məscidinə bənzəyirdi. Həyətdəki divanxana Qərb tərəfdə yerləşirdi, oraya küçədən yol gedirdi... İnsanlar müsəlman memarlığı ilə az tanışdırlar. Mənə dedilər ki, saraydan “Qız qalası”na və şəhər divarlarına yeraltı yol olub. Lakin bunun nə dərəcədə doğru olduğunu mən deyə bilmərəm... ... Saraydan Qərbdə aşağıda geniş sarayın ortasında Şah məscidi yerləşir. Bu gözəl kvadrat formalı tikilinin girişi divanxananın əsas girişinə oxşayır. Sarayın sol tərəfində başqa bir məscid yerləşir. Onun Qərb yazıları ilə haşiyələnmiş minarəsi var. Bu məscidin 1462-1500-ci illərdə Şirvanda hökmranlıq etmiş İbrahim Xəlilullah Fərrux Yasar oğlu Şirvanşah tərəfindən tikildiyi ehtimal olunur. Sarayın tikilməsi də (1491-ci ildə) ona məxsusdur. Bakı xanları indi komendant olan yerdə yaşamışlar. Divanxananın girişinin üstündə sarayın tikilmə tarixi yazılmışdı. ... Bakı sarayının materialının möhkəmliyinə, tikilmə sənətinə görə bütün Persiyada ən yaxşı müsəlman memarlğı abidələrindən biri idi. Buna bənzər heç bir binaya rast gəlmək olmazdı. Ancaq o öz böyüklüyünə görə İsfahan və Tehran abidələrindən geri qala bilərdi. Bu həm də Rusiyadan kənarda yeganə Şərq saraylarından biri idi. Baxçasaray və Nuxa sarayları da diqqəti cəlb edir. ... Şah məscidində indi artileriya silahları yerləşdirilmişdi. Şah sarayında qədim silindir formalı qala şəhərdaxili divarların yanında ucalmış, möhkəm əhəngdən tikilmiş və 8 sajan diametrində idi. Onun hündürlüyü 20 sajen olardı; daxilində nərdivanlar, yan tərəfdə isə dənizə çıxış var idi...” (2, 220-225). İ.N.Berezin Qız Qalasının da ətraflı təsvirini vermişdir: “Bakılılar bu qalanı “Qız qalası” adlandırırdlar. Onun tarixini danışır, bütün Persiyada bunun tayı olmadığını göstərirdilər. Deyirdilər ki, hansısa bir şah öz qızına aşiq olub, qız isə görüş yeri üçün bu qalanın tikilməsini xahiş edib. Lakin atasının təqibindən yaxa qurtarmaq üçün burada gizlənib. Konstantinopolun da öz qız qalası var...
Yüklə 6,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|