Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət
Yüklə 6,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 406
Meyvə bağları .................................................... 150 ------- Şumlanmış sahə ..................................................... 750 ------- Pravoslav kilsəsi .............................................. 1 Erməni kilsəsi ..................................................... 1 Sinaqoq (yəhudi kilsəsi) ..................................... 1 Güründüyü kim 1820-1840-cı illərdə Berezin Dərbənd şəhərində cəmi 40 erməni ailəsinin olduğunu qeyd edir. Müxtəlif müəlliflərin də verdiyi məlumatlarda XVIII əsrin II yarısı - XIX əsrin 20-40-cı illərində Dərbənd şəhərində erməni əhalisinin sayı olduqca cüzi olmuşdur. 1870-ci illərdə Cənubi Qafqazda olmuş digər bir rus səyyahı S.Q.Qmelində Dərbənd şəhərində cəmi 100 erməni ailəsinin olduğunu göstərmişdir. Qmelinin məlumatlarına görə, “şəhərdə yaşayan təxminən 4000 ailədən cəmisi 100 ailə ermənilərdən ibarətdir ki, onların əksəriyyəti ya sənətkarlıq, ya taxılçılıq, ya da heyvandarlıqla keçimlərini təmin edirdilər. Onlar xana heç bir vergi ödəmirlər lakin, qarşlığında şəhərdə asyişə nəzarət etməli idilər...” (5, 19)”. Rus şərqşünası İ.N.Berezinin ən əhəmiyyətli məlumatlarından biri də Dərbənd şəhərinin sosial həyatını ümumi xarakterizə edən “Dərbənd cəmiyyəti” haqqında verdiyi məlumatlardır. Müəllif bu haqda yazır: “... Dərbənddə iki cəmiyyətin biri hərbçilərdən, mülki məmurlardan ibarət rus cəmiyyəti, digəri müsəlmanlardan, jidlərdən (yəhudilərdən) ibarət yerli cəmiyyət idi. Rus cəmiyyəti olduqca az sayda idi. Çünki şəhərin idarəsi tam inkişaf etməmişdi. Rus kilsəsinə rus cəmiyyətinin bütün üzvləri gəlirdi. Hərbçilər və mülki şəxslər subay idilər. Gəlmələrin əksəriyyəti öz doğma yerlərinə qayıtmaq istəyirdilər... Dərbənd məmurlarının xidmətdən sonra nə ilə məşğul olmaları mənə məlum deyildi. Lakin mən bilirdim ki, qiraət burada zəif idi və ya yox idi ... Dərbəndin yerli cəmiyyəti tamamilə başqa cür idi: onlar hamısı bazarlarda, küçələrdə, karvansaraylarda, hamamlarda, məscidlərdə yaşayırdılar. Küçə ilə gedəndə keçmiş qalabəyi, şəhər rəisi, xeyriyyəçi Məhərrəm bəyi görmək olurdu.. Bütün şəhər əhalisi evdən kənarda yaşayırdı. İş dərbəndlilər üçün sonuncu məşğuliyyət idi, halbuki onlar digər din qardaşları kimi əməksevər idilər... ... Dərbəndlilərin xarakteri aranlılarla dağlıların qarşışq xarakterinə bənzəyirdi. Dərbəndlilər o qədər də qoçaq, xeyirxah deyil, hiyləgər, o qədər də ağıllı deyildilər... Dərbənddə kişi ilə qadınlar biri-birilərilə yaxşı rəftar edirdilər. Qadınlar çadrada gəzirdilər. Qızlar səhənglə bulaq başına, fəvvarələrə gedəndə onları görür və sevirdilər...” (2, 159-162). Rus şərqşünası Bakının sosial həyatını belə təsvir edir: “Bakıda gənclər cəmiyyəti mövcuddur. Bu cəmiyyətin ən şən üzvləri rəisləri M.M. Bolşov olan dənizçilərdir. Hər dördüncü gün bütün Bakı cəmiyyətini öz ətrafına toplayır. Burada qəza rəisi və komendant da olur... ... Doğrudur Bakıda rus mülkədarları yox idi, bütün cəmiyyət qulluqçulardan ibarət olurdu. Qışda burada geniş toplantılar olurdu. Bunun Zaqafqaziyada tayı-bərabəri olmurdu. Şamaxıdan, quberniya şəhərindən çoxlu insanlar gəlib Bakıda şənlənirdilər. Bakı ilə Həştərxan arasında da ən yaxşı münasibətlər var idi. Mənim üçün Bakı çox münasib idi... Bakıda yaşamaq o qədər də baha deyildir, yanacaq çoxdur. Müstəmləkələrə azuqə Rusiyadan gətirilirdi. bazarda mal ətini yalnız bazar günü tapmaq olurdu..” (2, 220-221). Şərqşünas İ.N.Berezin Bakı qəzasının etno-siyasi durumunu belə təsvir edir: “... Bakı əyalətinin əhalisinin əksəriyyəti şiə təriqətinə etiqad edən müsəlmanlardan ibarət idi... Şəhərdə ruslardan başqa 200-ə qədər erməni ailəsi də yaşayırdı. Ehtimal etmək olar ki, hələ Sasanidlər dövründə buraya farslar köçürülmüş, lakin bu əhalidən əsər-əlamət qalmamış, onlar müsəlmanlaşdırılmış və xarakterlərini dəyişdirmişdilər. Sonrakı dövrlərdə farslar Bakıya gəlmir, əksinə Bakıdan bəziləri Persiyaya köçmüşdülər. Bakının fars-tat əhalisi, türk – azərbaycan dialektində və tat ləhcəsində danışırdılar.... Mənə Bakıdan 150 verst aralıda ərəb əhalisinin yaşaması haqqında da danışdılar, lakin mən qəti olaraq buna inanmıram (2, 246-247). Rus şərqşünası Bakılıların xarakteri haqqında yazır: “Bakı müsəlmanlarının böyük əksəriyyəti ticarətlə məşğul olurlar. Ədalətli sivilizasiyalı Dağıstan əhalisi hesab olunurlar. Bakı əhalisi sakit təbiətli mehriban, gülərüz və nəvazişlidir. Digər yerlərdə olduğu kimi onlar üçün mükəmməllik idealı nümunəvilik predmeti əsas yer tutur...” (2, 246). Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 407
Rusiyalı səyyah İ.N.Berezin Cənubi Qafqaza səyahəti zamanı bölgənin tarixi, siyasi coğrafiyası, sosial- iqtisadi həyatı ilə yanaşı, regionun mədəni həyatı, tarixi memarlıq abidələri, qalaları, dini inanc məkanları, adət-ənənələri, musiqisi haqqında da maraqlı məlumatlar vermişdir. İ.N.Berezin bölgənin aparıcı şəhərlərindən biri olan qalalar şəhəri Dərbənd şəhərinin tarixi memarlıq kompeksini və qala divarlarını bu şəkildə təsvir edir: “Dərbənd özünün vəziyyəti ilə üç hissəyə bölünürdü: yuxarı hissə və ya qala, orta hissə, və ya şəhərin özü, aşağı hissə və ya dənizətrafı... Dərbəndin müdrik qurucuları bütün şəhərin daş hasarla əhatə etmişdilər. Bu nəhəng tikintini gəzib qurtarmaq çətin idi. Buna görə də öz-özlüyündə mənim birinci ekspedisiyam şəhər divarlarının ətrafını gəzməkdən ibarət oldu. ... Tamaşaçı borusu və kompası götürərək Kizlar qapısından çıxaraq şəhərin divarlarını gəzdim. Mən gördüm ki, köhnə divarda dəhşətli, böyük 300 puda yaxın daşlar divarın eni boyda idilər. Az bir məsafədə xüsusilə şimal divarlarda çoxsaylı bürclər var idi... ... Dərbənd divarlarının bir neçə qapısı var idi. Dənizdən başlayaraq şimal divarın qapısı “Daş qapısı” və yaxud “Dubar qapısı” adlanır. Şəhərin aşağı hissəsi də belə adlanırdı. “Qırxlar qapısı” “Qırxlar” qəbiristanlığının arasında, nəhayət üçüncü, sonuncu “Carçı qapısı” yerləşirdi. Bu qapı xanın carçısının adı ilə adlanırdı, o, xalqa hökmdarın iradəsini elan edirdi. Cənub divarında beş qapı var idi: “Dubar qapısı”, “Yeni qapı”, “Orta qapı”, “Boyat qapısı” və nəhayət “Qala qapısı”... ... Dərbənd qapıları dairəvi tacmavan, qübbədən ibarətdir ki, bu da müsəlman memarlığına deyil, Bizans memarlığına aid idi. Qeyd edək ki, bu dediklərimizin heç bir mənası yoxdur, çünki Dərbənd qapıları bir neçə dəfə yenidən tikilmişdir... ... Dərbənd qapılarının çoxunda ərəb dilində qədim daşüstü yazılarına təsadüf olunur, maraqlısı odur ki, bu yazılar çox yüksəklikdə yerləşmiş, kifayət qədər dəyişikliyə məruz qaldığından onları oxumaq mümkün deyldi. Dərbənd divarlarında da ərəbcə yazıları olan daşlara da təsadüf olunur. Burada bir qəbirüstü yazıdan başqa heç bir tarixilik yox idi. Mən qədim bir şəhərə gəlmişdim. Lakin icazə verin: mən sizə Boyat qapısı üzərində yazılmış rus yazısını təqdim edim: “ Zəmanənin itaətsizliyi dağıtmış, mənə tikdirmişdir. 1811-ci il.” ... ... Dubar qapılarında mənə Dərbəndə gəlmiş bir arxeoloqun izlərini göstərdilər: Odessanın qədim və tarixi cəmiyyətinin kommisioneri Karaim Firkoviç qapının yanında guya altında xəzinə olan süni kurqanlar- qədim qəbirüstü təpəliklər aşkar etmişdir. K. Firkoviç bir neçə soba açmış və aşağıdkı daşüstü yazılar aşkar olunmuşdur: A M D V C C Eramızın 1505-ci ilini göstərən bu daşı mən Q. Buçkiyevdə də gördüm. Dərbəndin qədimliyini sübut etməyə çalışan insanlar A.M-nı Makedoniyalı İsgəndər (Aleksandr Makedonski) oxumaqla onun qədimliyini sübut etmək istəyirdilər!...” (2, 128-129). Müəllif qeyd edir ki, “ ... Dərbənd qapılarının quruluşu yeni dövrə aiddir. “Dərbəndnamə”də altı şəhər qapısı, Knyaz Qantemir Dərbənddə 11 qapı, Bronovski 6, Q.Eyxvald 2 qapı olduğunu göstərirlər. Sonuncu alimin fikirlərinə mən şübhə ilə yanaşıram: necə ola bilər ki, belə qədim və böyük şəhərin 2 qapısı olsun...” (2, 129). Rusiyalı səyyah tarixən məhşur olan və özündə müəslman sufi-mistik təfəkkürünün gizlintilərini qoruyub saxlayan Dərbəndin “Qırxlar qəbiristanlığı”nı belə təsvir edir: “...Şəhərin müsəlman qəbirstanlığı poeziya ilə nəfəs alır: mistik daşüstü yazılarla örtülü nəhəng daşlar zamanın təsirilə dəyişmiş, biri digərinin üstünə düşərək qaydasız mənzərə yaratmış, kiçik ağaclar qəbirlərin üstünə düşmüşdür. Burada olan yarı dağılmış məscid, dəniz dalğalarının səsi, dənizin mənzərəsi qədim şəhərə bir hüzn, kədər verirdi. Əslində Qırxlar ruhların sehri üçün ən əlverişli yer idi!.. ... Qırxların qədim qəbirüstü daşları özünün nəhəngliyi ilə seçilirdi. Burada sanki böyük insanlar, pəhləvanlar uyuyurdu: onlar üçün 1,5 sajen uzunluğunda qəbirlər düzəldilmişdi. Onların arasında kiçik,
Yüklə 6,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|