Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət
Yüklə 6,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 410
... Bu rəvayətlər bəlkə də həqiqətə uyğun deyil, mən isə belə hesab edirəm ki, bu qala yaxınlaşan gəmiləri müşahidə etmək və şəhəri müdafiə etmək üçün qoruyucu gözətçi qala olub. O, yəqin ki, rusların Xəzər dənizində quldurluq etdikləri və Bərdəyə basqın etdikləri zamanlarda tikilibdir. Bu barədə ərəb coğrafiyaşünası Məsudi də bəhs etmişdir... ... Qalanın qülləsində indi Rusiya bayrağı dağalanırdı. Buradan şəhər çox mənzərəli görünürdü: yelkənlərini aşağı salmış gəmilər öz reydlərini edir şəhər divarları yaxınlığında üzən gəmilərdə rəngli bayraqlar dalğalanır, müxtəlif dillərdə danışanların səsi-küyü azalmır, bazarda qızğın alver gedirdi. Şah sarayından mənzərə daha geniş, görünüşü daha müxtəlif idi...” (2, 225). Rus səyyah Bakının ümumi görünüşü, memarlıq üslubu və digər tarixi-memarlıq abidələri haqqında da məlumat vermişdir: “Şəhər daxilindəki böyük məscid daha əzəmətli idi. Əlbəttə Bakı məscidi bütün cəhətlərinə, hətta qədimliyinə görə Dərbənd məscidindən geri qalırdı. Məscid xaricdən demək olar ki, yaxınlıqdakı binalardan çox da fərqlənmirdi. O, bazara yaxın yerdə yerləşirdi. Əsas zal ərəb və fars zövqü ilə hazırlanmışdı. Bəziləri onun Böyük Şah Abbas tərəfindən tikildiyini iddia edirlər. Lakin Şahın tarixçisi və salnaməçisi İsgəndər Munşi bu barədə heç nə yazmamışdı. Buna görə də mən ədalət naminə demək istəyirəm ki, bu məscid Şirvan şah Fərrux Yasar oğlu tərəfindən tikilmişdi. Hazırda məscid başqa şəkildə mövcuddur o, yeniləşmiş və təmir edilmişdi. Bu məscidin Dərbənd məscidi ilə müqayisə etsək burada daha çox persiya, Dərbənd məscidində isə ərəb memarlıq üslubu üstünlük təşkil edirdi... ... Bakıda məscid çoxdur, lakin üçü minarəlidir: Şah məscidi və digər iki məscid. Bütün minarələr Persiya üslubu ilə tikilib. Onlar dairəvi, ağır və o qədər də hündür deyildir... ... Şamaxı qapılarına çıxdıqda qarşıda gözəl şəhərətrafı (forştat) mənzərə görünür: bura şəhərə nisbətən daha genişdir. Geniş küçələr, bağçalarla bəzənmiş evlər diqqəti cəlb edirdi. Şəhər ətrafında dükanların sayı binalarınkı qədər idi. Onlar əsasən qonaqlara, karvanlara xidmət edir, dəvələr və uzunqulaqlar şəhər ətrafının geniş meydanlarını tuturdular...” (2, 226-227). Berezin qeyd edir ki, “... Qmelin bu tərəflərdəki qədim Bakının xarabalıqları, şəhər ətrafı xan malikanəsi, möhkəmləndirilmiş qəsr haqqında yazmışdı: indi bütün bunlar mövcud deyildi. Zaman və insanlar hər şeyi məhv etmişdi. Bakıdan şimalda indi əzəmətli karantin müəssisəsi tikilmişdi. Bakıdan qərbə və cənubda daş və torpaq təpəliklər uzanır, dağlıq qapılar tərəfdə Bakı qəbiristanlığı yerləşirdi. Bu qəbristanlıqda mən qədim heç nə tapa bilmədim. Bakılı qədimilik həvəskarları məni inandırmağa çalışırdılar ki, burada qədim daşlar olub, sonralar isə onlar it-bata düşüb... Abşeron yarımadasındakı qədim Köhnə Bilgədə X, XI, XII yüzilliklərin yazılarına rast gəlmək olurdu... Bakı şəhərinin cənub tərəfi daha mənzərəlidir. Buna görə də buradan onun görünüşünü çəkməyə cəhd etdim: evlər qəribə bir qaydasızlıqla biri digərinin üstünə yüksəlir, bütün şəhər üzərində isə Şah sarayı hökmranlıq edirdi. Onunla yanaşı Şah məscidinin minarələri, şəhərin ortasında duran minarə, böyük məscidin minarəsi ucalır. Küncdə dənizə tərəf isə “Qız qalası” uzanırdı...” (2, 227-228). Rus səyyahının ətraflı şəkildə təsvir etdikləri tarixi memarlıq abidələri çərisində “Atəşgah” xüsusi yer tutur. “Atəşgah” haqqında İ.N.Berezin yazır: “Atəşgahı bütün əzəmətilə daha yaxşı görmək üçün mən axşam saat 9-da poçt arabası ilə yola düşdüm. Bakı komendantı Q.Korjinskinin sərəncamı ilə məni bir kazak süvari də müşaiyət edirdi. Mən Bakıdan Şərqdə və Şimal Şərqdə Suraxanı və Əmircan kəndləri arasında yerləşən böyük və ya “Köhnə Atəşgah”a çatdım. Bakıdan qərbdə 18-ə qədər kiçik atəşgahlar da var idi. “Köhnə Atəşgah”ı haqlı olaraq sönməz atəşgah adlandırırlar: nə külək, nə yağış, nə qar, nə tufan onu söndürə bilir.... Atəşgaha gedən yol daşlı yoldur. Yolda iki müsəlman kəndinə rast gəlmək olur: birinci Keşlə adlanır, adi məscidli kənddir, ikincisi Suraxanı adlanır, yoldan bir qədər aralıdır... Gecə Atəşgaha yaxınlaşdıqca qarşıda təpəciklər görünür, hər yer fövqaladə dərəcədə mənzərəli idi... ... Mənzərə ardıcıl idi: əvvəlcə yalnız indus binasının yüksək borusundan beş atəş axını görünürdü, o, sanki havada uçurdu. İndus binasının yaxınlığında öz başına torpaqdan çıxan başqa-başqa atəşgahlar aydın nəzərə çarpırdı. Ağ-sarı rənglu atəşin dilləri külək istiqamətində fantastik şəkil alır, dayanmadan bir-birini əvəz edir, yox olur, birdən yenidən əmələ gəlirdi və daha parlaq olurdu. Təəccüblü deyil ki, Şərq xalqlarının təsəvvüründə bu möcüzənin gözəlliyi və əzəməti bu atəşə müəmmalı güc və fövqəltəbii əhəmiyyət verirdi.
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 411
Atəş axını yolun hər iki tərəfinə bir-birindən uzaq olmayan məsafədə yayılırdı. Mənim yanımda bir tərəfdə onların sayı 14, digər tərəfdə 8 idi. Şimali-Qərb tərəfdə olduqca dərin quru quyu yerləşirdi... ... Atəşgahdan mən İndusların binasına baxmağa tələsdim. Bu, mənim səfərimin əsas məqsədini təşkil edirdi. Mən aydınlaşdırmaq istəyirdim ki, onların oda sitayişinin mahiyyətini öyrənmək istəyirdim. Onlar nəyə görə özlərini müəmmalı oda həsr etmişdilər? Bu induslar kim idi? Onlar islamdan sonra öz dini qalıqlarını burada davam etdirmək istəyən atəşpərəst fars lebrovları idimi, yoxsa Qanq çayı sahillərindən burada yaşamaq istəyən oda sitayiş edən hindlilər idimi?... (2, 249-253). Rusiyalı səyyah Cənubi Qafqazın dini adət-ənələri və incəsənəti haqqında da maraqlı məlumatlar vermişlər. Bu haqda İ.N.Berezin yazır: “... Mühafizəkar şiələr kimi bakılılar da Əli və onun oğullarının ölüm gününü “aşura”nın onuncu gününü yas saxlayırlar. Persiya dini faciəsi Dərbənddəkindən daha çox qızğınlıqla keçirilir. Bəzən elə olurdu ki, şiələr öz şəbihləri zamanı şəhər ətrafında sünnülərlə toqquşurdular: bu zaman əsil faciə baş verirdi: qızışmış fanatiklər bir-birlərinə dəyənəklə hücum edirdilər. Onların dini dözümlüklərini bərpa etmək məqsədilə qəza rəisi at belində gəlir və dini fanatikləri sakitləşdirirdi. Bu isə şəbihin sonrakı gedişinə mane olmurdu. Lakin Şamaxıda sakitliyi bərpa etmək üçün bir alay əsgər göndərmək lazım gəlirdi. Dərbənddə bu şəbih “Ya Həsən, ya Hüseyn!”, “Oy həsən, oy Hüseyn” Bakıda isə “Ya Həsən, ya Şah Hüseyn” adlanırdı. Ruslar bunu deməkdə çətinlik çəkir “Xusey Çuksey” deyirdilər. “Oy Həsən, oy Hüseyn” şəbihi mənə çox yaxşı məlumdur, mən onu burada təsvir etmirəm. Ona görə ki, onu Tehranda tam əzəmətilə görmək mənə nəsib oldu..” (2, 246-247). İ.N.Berezin Bakılıların musiqi mədəniyyətini belə təsvir edir: “...Biz Buzovnada Əliyar bəyin qonağı olduq. Şərqsayağı şam yeməyindən sonra müsəlman musiqi və çalğıçıları yorulmuş qonaqları əyləndirmək üçün çağrıldı. Orkestr 4 alətdən ibarət idi.: İki balaca barabandan ibarət olan nağara, dörd cərgəli simdən ibarət olan balalayka-saz, fleytanı xatırladan balaban, mis dairədən ibarət qaval. Orkesti saz idarə edirdi. Şərq musiqiləri öz ecazkarlığı ilə avropa musiqilərindən müqayisəolunmaz dərəcədə üstün idi. Baxmayaraq ki, mən Tehranda, Qahirədə və İstanbulda da şərq mahnıları dinləmişdim, ancaq Əliyar bəyin Abşeron yarımadasında evində dinlədiyim mahnılar onların hamısından daha xoşagələn idi...” (2, 267). Nəticə XVIII-XIX əsrlərdə Cənubi Qafqaza səyahət etmiş səyyahların və missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş şəxslərin əsərlərində bu bölgənin siyasi tarixi, sosial-iqtisadi və mədəni həyatı ilə bağlı əks olunan təsvirlər regionun öyrənilməsi üçün əhəmiyyətli rola malikdir. Xüsusilə də bu əsərlər içərisində İlya Nikolayeviç Berezinin “Səyahətnamə”si xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Rus şərqşünası İlya Nikolayeviç Berezinin “Dağıstan və Cənubi Qafqaza səyahət” əsərində XIX əsrin birinci yarısı Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın siyasi həyatı, şəhərləri, sosial-iqtisadi və mədəni həyatı əks olunmuş, həmçinin bölgənin tarixi və siyasi coğrafiyası mənbələrə istinadən təsvir edilmişdir. Ədəbiyyat 1.
Бартольд В.В. И.Н. Березин как историк. — В кн.: Академик В.В. Бартольд. Сочинения. Т. IX. М., 1977.
2.
Березин И.Н. Путешествие по Дагестану и Закавказью. тom. 1, Казан, 1849. 3.
Владимирцов Б. И.Н. Березин — монголист. — В кн.: Записки Коллегии востоковедов при Азиатском музее АН СССР. Т. 1. Л., 1925. 4.
Густерин П. В. Илья Николаевич Березин — представитель Казанской школы востоковедения. — В кн.: Записки Коллегии востоковедов при Азиатском музее АН СССР. Т. 1. Л., 1925. 5.
первая. СПб.: Тип. ИАН, 1785. 6.
Данциг Б.М. Русские путешественники на Ближнем Востоке. М., 1965. 7.
История отечественного востоковедения до середины XIX века. М., 1990. 8.
Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. T.3. c.511-512 9.
Ольденбург С. И.Н. Березин как путешественник и исследователь иранских наречий. — В кн.: Записки Коллегии востоковедов при Азиатском музее АН СССР. Т. 1. Л., 1925 Yüklə 6,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|