Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət
Yüklə 6,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 426
iqtisadi səviyyəyə isə yalnız 2005-ci ildə çatmaq mümkün olmuşdu. Müstəqilliyimizin ilk illərində Azərbaycanın xarici ticarətində olan problemlər əsasən Rusiyaya satılan neft maşınqayırması avadanlıqlarının, şərab, pambıq, tütün, tərəvəz və meyvə kimi kənd təsərrüfatı məhsullarının satılmamasına, əvəzində ölkənin aldığı taxıl, şəkər kimi ərzaq məhsullarının isə kəskin çatışmamasına səbəb olmuşdur. Əslində bu məhsulların alınmaması başqa respublikaların iqtisadiyyatını özünün xammal mənbəyinə çevirən Rusiyanın da iqtisadiyyatına ziyan vursa da, bu respublika müttəfiq respublikaları belə şantaj edərək onları yeni formada İttifaqda birləşməyə vadar etmək istəyirdi. Həmin dövrdə müttəfiq respublikalar özləri öz aralarında və xarici ölkələrlə ticarət əlaqələri yaratmaq təcrübəsinə malik olmadıqlarından onların başqa ölkələrlə, eyni zamanda keçmiş sovet respublikaları ilə əlaqələr yaratmasına müəyyən vaxt lazım gəlmişdi. Eyni zamanda müttəfiq respublikalar arasında birbaşa ticarət əlaqələrinin yaradılmasına bu əlaqələrin bərpa olunması ilə yenidən müstəqilliyimizin itiriləcəyi qorxusu maneə olurdu. Lakin Rusiyanın gözlədiyinin əksinə olaraq əvvəlcə yaxın qonşular olan İran və Türkiyə ilə ilə, sonralar isə tədiricən dünyanın daha uzaq ölkələri ilə Azərbaycanın əlaqələrinin genişlənməsi həm Rusiyadan asılığı azaldır, həm də artıq müstəqilliklərini möhkəmləndirmiş müttəfiq respublikaların öz arasında birbaşa əlaqələrinə şərait yaratmışdı ki, bu da xarici ticarətin həm hazırkı tərkibini, həm də coğrafiyasını formalaşdırmışdır. Adətən hansısa bir ölkənin ticarət dövriyyəsini xarakterizə edərkən onun həcminin böyüklüyü ilə yanaşı, ixracın idxalı üstələməsi, yəni müsbət saldonun olmasına mühüm diqqət yetirilir. Bu cəhətdən Azərbaycanın ticarət dövriyyəsi ildən ilə artmaqla yanaşı, 2004-cü ildən bu tərəfə daima müsbət saldoya malik olmuşdur. Lakin mütəxəssislər belə kəmiyyət dəyişikliklərinin keyfiyyət dəyişiklikləri ilə də müşayət olunmasına mühüm əhəmiyyət verirlər. Belə ki, hər hansı bir ölkənin ixracının tərkibinin həm müxtəlif məhsullardan ibarət olması, həm də ucuz xammal əvəzinə emal olunmuş məhsullarla ticarət əsas keyfiyyət göstəriciləri hesab olunur. Bu iki əsas keyfiyyət göstəricilərinin hələ də Azərbaycanın ixracında olmaması isə 2014-cü ildən başlayaraq özünün mənfi nəticələrini aydın göstərməkdədir. Neftin qiymətinin kəskin düşməsi əsasən neft gəlirlərindən ibarət olan ixracın tərkibinin və coğrafiyasının ciddi dəyişilməsinin zəruri olduğunu bir daha sübut etdi (Diaqram). Diaqramdan göründüyü kimi 2000-ci ildən bu tərəfə ixracda neft məhsulları 2005-ci il istisna olmaqla 80%-dən Diaqram Mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsullarının ixracda payı
Mənbə: Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi *1+ yüksək olmuş, hətta 2008-ci ildə 97,1%-ə çatmışdır. Başqa bir tərəfdən ixrac olunan neft məhsullarının əsas hissəsi xam neft olmuşdur ki, bu da qeyd etdiyimiz kimi ixracın tərkibini müsbət tərəfdən xarakterizə etmir. Eyni zamanda neftin qiymətinin aşağı düşməsi 2014-cü ildən başlayaraq ixrac gəlirlərinin kəskin azalmasına səbəb olmuşdur ki (Cədvəl 1), bu da ölkənin həm ticarət əlaqələrində, həm də bütövlüklə iqtisadi siyasətdə ciddi dəyişikliklər edilməsini labüd edir. Bu cəhətdən məqalədə
58,4 66,4 61,4 68,9 78,6 85,1 91,4 88,9 86 82,2 76,8
84,6 81,4 97,1 92,8 94,1 94,5 93,1 92,7 92,4 86,5 0
40 60 80 100 120
19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 20 11 20 12 20 13 20 14 20 15 Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 427
Cədvəl 1. Azərbaycanın ticarət dövriyyəsi, mln. ABŞ dolları ilə İllər Ticarət dövriyyəsi İdxal İxrac
Saldo 1991
4 002,2 1 881,2
2 121,0 239,8
1995 1 304,9
667,7 637,2
-30,5 2000
2 917,3 1 172,1
1 745,2 573,1
2005 8 558,4
4 211,2 4 347,2
136,0 2010
27 960,8 6 600,6
21 360,2 14 759,6 2014 31 016,3 9 187,7 21 828,6 12 640,9 2015
21 945,8 9 216,7
12 729,1 3 512,4
2016 17 675,7 8 532,4 9 143,3
610,9 Mənbə: Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi *2+ Azərbaycanın mühüm iqtisadi tərəfdaşlarından olan Türkiyə ilə də olan ticarət əlaqələrinin təhlili edilməsi qarşıya məqsəd qoyulmuşdur. Azərbaycan müstəqillik qazananda xarici ticarət əlaqələrini ilk növbədə İran və Türkiyə ilə qurmuşdur. Əgər 1992-ci ildə Azərbaycanın idxalında Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) ölkələri 62,7%, ixracda isə 45,1 % tutrdusa, 1995-ci ildən başlayaraq bu ölkələrin payı idxalda, 1999-cu ildən başlayaraq isə ixracda azalmışdır. Paralel olaraq 1995-ci ildən başlayaraq Türkiyənin idxalda payı yüksəlmişdir. Müstəqilliyimizdən keçən dövrə ümumi nəzər salsaq Türkiyədən Azərbaycana olan idxalın ən yüksək payı 1995-1998-ci illər arasında olduğu məlum olur ki, bu da MDB ölkələrindən Azərbaycanın ən çox məhsul idxal etdiyi Rusiyanın ticarət münasibətlərini təzyiq vasitəsinə çevirdiyi dövrlə üst-üstə düşür. Sonralar belə siyasətin həmin respublikaların dünyanın başqa ölkələri ilə əlaqələrinə səbəb olduğunu görən Rusiya tamamilə əks ticarət siyasəti yeridərək keçmiş sovet respublikalarını özünün ixrac dairəsində saxlamağa çalışsa da, artıq dünya ölkələri ilə əlaqələrini genişləndirmiş Azərbaycanla əlaqələri əvvəlki həcmə qaytarmaq mümkün olmamışdır. Nəticədə MDB ölkələrindən Azərbaycana idxalın həcmi mütləq rəqəmlə artsa və hazırda sabit qalsa da, həmin ölkələrdən olan idxalın xüsusi çəkisi 2010-cu ilədək təxminən sabit qalmış, 2010-cu ildən sonra isə azalaraq 2015-ci ildə 21,3%-ə qədər düşmüşdür. Əgər MDB ölkələrindən idxal 1992-ci il ilə müqayisədə 3,3 dəfə artmışdırsa həmin dövrdə Türkiyədən idxal 13,4 dəfə artmışdır ki, bunu da Cədvəl 2-də bu ölkənin ölkəmizə olan idxalda yerinin 1 və 2-ci olması aydın göstərir. Cədvəl 2 Azərbaycanın ticarət dövriyyəsində Türkiyənin xüsusi çəkisi və yeri Ticarət Ticarət dövriyyəsində payı, %-lə Ticarət dövriyyəsində yeri 2011
2013 2015
2016 2011
2013 2015
2016 Cəmi
4,8 5,7
12,1 13,1
5 5 4 1 İdxal
13,3 13,7
12,7 13,8
2 2 2 2 İxrac
1,7 2,2
11,6 12,4
12 11
13 2 Mənbə: Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi *2+ Əgər idxalın həcminin və coğrafiyasının dəyişməsinə Azərbaycanın bazarının məhsullarala təmin olunması və manatın məzənnəsi təsir etmişdirsə, ixracda ölkənin ixrac məhsullarının tərkibi əsas amil kimi çıxış edir. Azərbaycanın müstəqillik qazanandan bu tərəfə olan dövrdə ixracında neft və neft məhsulları ( xüsusən də xam halda) ilə təbii qazın üstün olması ixracın həcmi və coğrafiyasında əsas rol oynayır. Türkiyə isə neft və qaz istehsalçısı olmayan ölkə kimi bu məhsulların idxalçısı olduğundan Azərbaycananın bu ölkəyə ixracı bu məhsulların satılmasından asılı olaraq həm mütləq rəqəmlə, həm də xüsusi çəkidə dəyişərək müxtəlif səviyyələrdə olmuşdur. Məsələn Azərbaycanın Türkiyəyə ixracında ən yüksək xüsusi çəki 1998-ci (22,4%) və 2007-ci illərdə (17,4%) olmuşdur. Lakin əslində təhlil etdiyimiz dövrdə Türkiyəyə ixrac mütləq rəqəmlə ən yüksək həddinə 2015-ci ildə çataraq 1,5 mlrd. doll. və ya ümumi ixracın 11,6%-i qədər olmuşdur. Eyni zamanda Cədvəl 2-dən göründüyü kimi 2016-cı ilədək Türkiyə Azərbaycanın ixracında heç ilk onluqda olan ölkələrdən də olmamışdır. MDB ölkələrindən isə Azərbaycanın əsas ixrac tərəfdaşı olan Rusiyanın özünün neft və təbii qaz istehsalçısı olması bu ölkənin Azərbaycandan yalnız kənd təsərrüfatı məhsulları idxalında bazara çevirir. Azərbaycanın kənd təsərrüfatının isə hasilat sənayesi ilə müqayisədə çox zəif inkişafı təbii ki, bu ölkəyə ixracın həcminin kiçik olmasına səbəb olmalıdır. Lakin statistik məlumtların təhlili 2007- 2014-cü illər arasındakı dövrdə Rusiyanın Azərbaycandan təbii qaz da idxal etdiyini (dünyanın əsas qaz ixracçısı olan bu ölkə reeksport məqsədilə və ya müəyyən siyasi səbəblərlə əlaqədar olaraq MDB ölkələri ilə Yüklə 6,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|