Бисмиллащир-рящманир-рящим

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
49 
etikanı  çalışma  elmi  olaraq  təyin  etmək  şərtilə  işlədilən  termin. 
Deontologiya əxlaqi çalışmaları bu və  ya mənəvi vəziyyətə  görə, 
təcrübə yolu ilə çalışmanı dilə gətirir.  
DEYĠġ – söyləm, deyilən. Ifadə edilən söz, poetik deyim. 
DOQMATIZM  [alm.  Dogmatismus;  fr.  Dogmatisme;  ing. 
Dogmatism; osm. tr. nassiye; ər. خٍصٔ; dogmatisme] – Doqmatizm 
-  ehkamlara,  dəyişməz  anlayışlara,  dəqiq  şərtləri  nəzərə  almayan 
düsturlara  söykənən,  həqiqətin  konkretlilik  prinsipini  rədd  edən 
idrak  metodudur.Doqmatizm  hansısa  düşüncə  başlanğıclarını 
aksioma kimi danılmaz edib sonra, tutalım, dinlə, fəlsəfə ilə bağlı 
bütün 
doğruların 
yalnız 
onların 
üstündə 
durmasına 
inanmaqdır.  Doqmalara  (ehkamlara)  əsaslanan  qeyri-tənqidi 
təfəkkür;  ehkamçılıq.  Doqma  [alm.  Dogma;  fr.  Dogme;  yun. 
Dogma;  osm.  tr.  nass;  ər.  ضَ;  yun.dogma  –  fikir,  təlim,  qərar]  - 
ehkam,  bir  fəlsəfə  məktəbində  mənimsənilən,  doğru  ehtimalı  ilə 
irəli  sürülən  ideya.  Doğruluğu  sınanmadan  mənimsənilən  təlim 
isə doqmatizm [yaxud ehkamçılıq] deyirlər.  
DÖVLƏT –  siyasi  birlik  olmaq  etibarı  ilə  müəyyən  struktura 
malik  olan,  siyasi  hakimiyyətin  müəyyən  təşkili  ilə  səciyyələnən 
və  müəyyən  ərazidə  sosial  proseslərin  tənzimlənməsini  təmin 
edən  xususi  təsisatdır.  Dövlət  xüsusi  siyasi  təsisat  olmaqla 
cəmiyyətin siyasi sisteminin özəyini təşkil edir. 
DUALĠZM  [alm.  Dualismus;  fr.  Dualisme;  ing.  Dualism;  lat. 
Dualis  ten;  osm.  tr.  süaniye;  yun.  dualisme]  –  bir-birindən 
müstəqil, bir-birilə əlaqəsi çıxmayan yaxud da qarşısında olan iki 
ideyanın  varlığını  qəbul  edən  görüş.  Duo  –  iki  deməkdir.  Həm 
dini  inanc  sistemində  [Xeyir  və  şər  kimi],  həm  də  fəlsəfi  dünya-

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
50 
görüşdə [iki başlanğıc – aləmi Allahın yaratdığı görüş və aləmin 
təsadüfi  yaranması  görüşü]  dualizm  mövcuddur.  Dualizm  meta-
fizikada  varlıq  və  biliyin,  ideya  və  təzahürün,  bədən  və  ruhun, 
mən  və  mən  olmayanın  İkicilik-Seneviyye:  Təbiətdə  və  ya  hər 
hansı  bir  sistemin  təməlində  mütləq  olaraq  birbirinə  icra  olun-
mayan iki prinsipin olduğunu qəbul eden görüştür. Dualizm mo-
nizmin əksinə maddi və ruhi substansiyaları bərabər hüquqlu baş-
lanğıclar hesab edən fəlsəfi təlim kimi də xarakterizə edilir. Dua-
lizmin əsas motivi çox vaxt materializmi və idealizmi barışdırmaq 
cəhdidir.  Son  nəticədə  şüuru  materiyadan  dualistcəsinə  ayırmaq 
idealizmə  gətirib  çıxardır.  Dualizm  daha  artıq  dərəcədə Dekartın 
və Kantın fəlsəfəsi üçün səciyyəvidir. 
DƏQIQ ELMLƏR [alm. Exakte Wissenschaften; fr. Sciences 
exactes;  ing.  Exact  sciences;  osm.  tr.  ulum-i  sahiha]  –  müşahidə 
edilə bilən ölçü və hesablara əsaslanan elmlər. Əsasən riyaziyyat, 
fizika  və  digərləri.  Elmlərin  təsnifatında  humanitar  elmlər  və 
dəqiq elmlər deyə ikiyə ayrılır.  
DƏYƏR  [alm.  Wert;  fr.valeur;  ing.  Value,  worth;  osm.  tr. 
kıymet;  tr.  Değer;  ər.  ًٍث]  –  İnsanın,  istəyən,  varlığına  ehtiyacı 
olan, qiymət verən bir varlıq olaraq, obyekt ilə əlaqəsində ortaya 
çıxaran  bir  şey.  Dəyər  əxlaqı  isə  mövzusu  dəyərlər  olan  əxlaq 
fəlsəfəsi, yaxud əxlaq fəlsəfəsinin bir fəsli olaraq ənənəvi dəyərlər 
sistemidir.  Dəyər  fəlsəfəsi  [alm.  wertphilosophie]  dəyərləri 
fəlsəfənin  əsas  mövzusu  olaraq  görən  fəlsəfə  anlayışı  yaxud 
fəlsəfənin dəyərlərini araşdıran sahəsinə də deyilir. 
DƏLĠL  [ər.  ًٌٍد]–  Hər  hansı  bir  hökmün  və  yaxud  hökmlər 
sisteminin həqiqiliyini sübut etmək üçün gətirilən hökm və yaxud 

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
51 
hökmlər  sistemi;  sübut,  tutarlı  dəlil  gətirmək.  Dəlil  ərəb 
mənşəlidir.  Son  iki  samiti  təkrar  olunan  d+l+l  şəddəli  fellər 
qrupuna  aiddir.  İctihadi  dəlil  gerçək  hökmə  dəlalət  edən  dəlilə 
deyilir. Bu dəlil gerçək hökm barəsində zənnə səbəb olduğundan, 
ona ―ictihadi dəlil‖ deyilir.  
DĠAMAT – Qərbdə, xüsusilədə Rusiyada dialektik materializ-
min qısaldılmış edilmiş adı. Keçmiş Sovetlər İttifaqında dialektik 
materializm geniş tədris edilirdi və qısaca diamat adlandırılırdı.  
DĠDAKTĠKA  [alm.  Didaktik;  fr.  Didactique;  ing.  Didactics; 
lat. Didactica; yun. Didaskein – öyrənmək; osm. tr. fenn-i talim ü 
tedris] – öyrətmə sənti, təlim elmi. Tərbiyənin təlim ilə bağlı olan 
fəsli.  
DĠL  FƏLSƏFƏSI  [alm.  Sprachphilosophie;  ər.  حٌَىغن  حفغهف]  – 
dilin  adı,  kökü,  yaranma  və  formalaşması  barədə  ortaya  çıxan 
məsələləri  problem  halında  tədqiq  edən  fəlsəfənin  bir  sahəsidir. 
Dil  fəlsəfəsini  bir  fəlsəfə  sahəsi  kimi  ortaya  çıxaran  və  əsaslan-
dıran Haman, Herder və Humboldt olmuşdur. Dil ilə fəlsəfə ara-
sındakı əlaqə təməldə filosofların dildən istifadə edərək fəlsəfəni 
tədqiq  etmələrindən  qaynaqlanır.  Dil  fəlsəfəsi  başlığı  altında  isə 
dilin  özü,  mənası,  mənşəyi  və  quruluşu  fəlsəfi  baxımdan  tədqiq 
edilir. 
DĠN FƏLSƏFƏSĠ [Religionsphilosophie; fr. Philosophie de la 
religion;  osm.  tr.  felsefeyi  diniyye].  Dinin  ideyalarının  özünü  və 
mənasını  əsaslandırmağı  və  açıb  ortaya  çıxarmağı  qarşısına 
məqsəd qoyan fəlsəfə sahəsi. Fəlsəfənin maraqlandığı sahələrdən 
biri  də  dindir.  Çünki  din  faktı  insanlıq  üçün  tarix  boyunca  əhə-
miyyətli  olmuşdur.  Sadəcə  din  fəlsəfəsi,  dinşünasların,  din  ilə 

---