Bojan [optrajanov

 
Sl. 4.48. Kru`ewe na azotot vo prirodata ({ematski) 
Zapomni: 
vozdu{niot azot se fiksira so deluvaweto na azotnite bakterii i sekavicite, a od izmetot i 
so gniewe na ostatocite na `ivite organizmi vo po~vata se zgolemuva sodr`inata na azot koj 
mo`e da bide polzuvan od rastenijata; od druga strana, so deluvaweto na nekoi bakterii, kako 
i pri gnieweto, del od svrzaniot azot se vra}a vo atmosferata. 
 
Fosforot vo prirodata se nao|a vo vid na fosfati. Rastenijata se sposobni da go polzuvaat 
vakviot fosfor i da go pretvoraat vo forma {to mo`at da ja koristat i drugi organizmi 
(`ivotnite, ~ovekot). 
Kaj  rastenijata najmnogu fosfor ima vo plodovite i semiwata, a kaj `ivotnite vo koskite, 
zabite i, osobeno va`no, vo nervnite tkiva. Po umiraweto na `ivotnite, fosforot se vra}a vo 
po~vata.  
Taka, i fosforot na nekakov na~in vr{i kru`no dvi`ewe  od po~vata vo rastenijata, ottamu vo 
`ivotnite i nazad vo po~vata. 
Me|utoa, aktivnostite na ~ovekot ja naru{uvaat prirodnata ramnote`a. Zgolemuvaweto na 
brojot na `iteli na Zemjata i porastot na nivniot standard, doveduvaat do zgolemuvawe na 
potrebite od hrana. Zaradi toa, zemjata sè pointenzivno se obrabotuva, no so toa vo po~vata se 
namaluva sodr`inata na soedinenija na azotot {to sodr`at nitratni ili amoniumovi joni i koi 
rastenijata mo`at da gi polzuvaat. Na vakvi, siroma{ni so azot, po~vi rastenijata rastat 
pobavno, listovite im se `olti i prinosite se pomali. So intenzivnata obrabotka na zemji{-
teto se namaluva i sodr`inata na drugi biolo{ki va`ni elementi vo po~vata. 
 
140

---

Kako {to se gleda, 
postoi i kru`ewe na fosforot vo prirodata, no aktivnostite na ~ovekot vo mnogu ne{ta ja 
naru{uvaat prirodnata ramnote`a i pridonesuvaat i za osiroma{uvawe na po~vata vo odnos 
na sodr`inata na azot, fosfor i drugi biolo{ki va`ni elementi vo nea. 
Po~vata treba da se na|ubruva 
Poradi toa {to vo po~vata se namaluva koli~estvoto na azotot i na fosforot koi{to mo`e da 
bidat polzuvani od strana na rastenijata, potrebno e obrabotlivoto zemji{te da se na|ubruva. 
So |ubrewe, pokraj zbogatuvaweto na po~vata so azot i fosfor, vo nea treba da se vnesuva i 
kalium, a ponekoga{ i drugi elementi. 
Edna mo`nost za zgolemuvawe sodr`inata na azot e za ovaa 
cel da se polzuva t.n. arsko
*
 |ubre. Druga, isto taka pri-
rodna, mo`nost e vo edna sezona obrabotlivite povr{ini 
da se posejat so detelina ili so lucerka, ovaa da se o`nee 
(i da se polzuva kako dobito~na hrana), a korenite 
ostaveni vo po~vata da slu`at kako |ubrivo. 
Vakvite mo`nosti, za `al, se ograni~eni. Mora da se 
polzuvaat industriski prigotveni supstanci, t.n. 
ve{ta~ki |ubriva. Ve{ta~kite |ubriva mo`e da bidat 
kaliumovi,  azotni,  fosforni ili slo`eni. Podolu se 
dadeni samo osnovnite podatoci za nekoi najva`ni vidovi 
ve{ta~ki |ubriva. 
 
Sl. 4.49. So te~en amonijak se na|ubruva 
po~vata
 
Od  kaliumovite |ubriva, sekako najzna~aen e kalium hloridot. Prakti~no seto proizvedeno 
koli~estvo KCl se upotrebuva tokmu kako ve{ta~ko |ubrivo
†
. 
Od  azotnite |ubriva ve}e be{e spomnat amonijakot  (sl. 4.49). Za vakvi celi se upotrebuva i 
amonium nitratot (za da se namali opasnosta od eksplozija, na amonium nitratot mu se dodava 
kalcium karbonat).  
Kako |ubrivo se koristi i karbamidot (odnosno, ureata),  H
2
N
(C O)NH
2
 ili, nakuso, 
C(NH
2
)
2
O. 
Od fosfornite |ubriva va`ni se superfosfatot, trojniot superfosfat i precipitatot.  
Superfosfatot e smesa od Ca(H
2
PO
4
)
2
 i CaSO
4
. Rastenijata mo`at dobro da go ispolzuvaat 
kalcium dihidrogenfosfatot, no od kalcium sulfatot nema prakti~no nikakva polza, a i toj 
treba da se transportira od fabrikata do nivite (~ista {teta!).  
Od prakti~na gledna to~ka, podobar e kalcium dihidrogenfosfat 
monohidratot, 
Ca(H
2
PO
4
)
2
 
˜
 
H
2
O koj se prodava kako troen superfosfat (ponekoga{ se vika i dvoen superfos-
fat).  
                                                           
*
 Ili {talsko. 
†
 Se upotrebuva, osven toa, i kako zamena na NaCl pri srcevi zaboluvawa. Ramnote`ata me|u kaliumovi i natriumovi 
joni vo telesnite te~nosti e izvonredno va`na za zdravjeto na ~ovekot. 
 
141

---

U{te eden fosfat, CaHPO
4
 
·
 
2H
2
O se upotrebuva kako ve{ta~ko |ubrivo i se prodava pod imeto 
precipitat. Makar {to CaHPO
4
 
·
 
2H
2
O e te{ko rastvorliv vo voda, rastenijata sepak mo`at 
da go koristat. 
Od  slo`enite |ubriva va`ni se kalium nitratot (izvor na kalium i na azot ili, kako {to se 
vika,  NK |ubrivo), kako i t.n. NPK |ubriva {to sodr`at kalium nitrat, amonium dihidro-
genfosfat i diamonium hidrogenfosfat vo razli~ni soodnosi.  
Zapomni : 
vo praktikata najmnogu se upotrebuvaat kaliumovi, azotni, fosforni i slo`eni |ubriva. 
 
\ubrivata ne se samo korisni 
 
Samo del od upotrebenite ve{ta~ki |ubriva se koristi od rastenijata. 
Ostatokot se prenesuva, zaedno so do`dovnata voda, vo potocite, 
rekite, ezerata i moriwata. So toa se zgolemuva koncentracijata na 
nitrati i fosfati vo prirodnite vodi. 
Dodaten izvor na fosfati vo vodite pretstavuvaat otpadnite vodi vo 
koi se sodr`ani ostatoci od upotrebuvanite detergenti. Imeno, vo 
detergentite ~estopati ima natrium trifosfat koj{to pridonesuva 
da se zgolemi koncentracijata na fosfati vo rekite, i ezerata (pa i 
vo moriwata).  
Sl. 4.50. Ezero prepolno 
so algi 
Vo vodite koi{to se bogati so fosfati (i so nitrati koi, glavno, poteknuvaat tokmu od 
ve{ta~kite |ubriva), algite brzo se razmno`uvaat (sl. 4.50), a rekite ili ezerata ja gubat bis-
trinata.  
Navistina, nekoi ribi se hranat so algi, pa izgleda deka ova e, sepak, korisno. Me|utoa, koga 
algite }e izumrat i }e po~nat da gnijat, se namaluva koli~estvoto na rastvoren kislorod vo 
vodata, a toa doveduva do nevozmo`nost ribite da `iveat vo vakva voda. Tie izumiraat.  
Prekumernata i nekontrolirana upotreba na ve{ta~kite |ubriva mo`e da ima {tetni posle-
dici i za ~ove~koto zdravje.  
Taka, 
ve{ta~kite |ubriva, zaradi {tetnite posledici {to mo`e da gi predizvika nivnata 
nekontrolirana upotreba, mora da se upotrebuvaat so pretpazlivost. 
Vo posledno vreme sè pove}e se ceni hrana proizvedena bez upotreba na ve{ta~ki |ubriva 
(organska hrana). 
 
 
 
 
142

---